TAU - Texte für den Altsprachlichen Unterricht an Gymnasien, Klassenstufe 10 bis 12
Im Projekt werden die vom Ministerium für Bildung, Wissenschaft und Kultur vorgeschlagenen Texte des Oberstufenrahmenlehrplans Latein digital zur Verfügung gestellt und mit Erläuterungen, Bildmaterial und Sekundärliteratur - teilweise der Nachbardisziplinen - versehen. Es richtet sich damit sowohl an aktiv Lehrende an den Schulen des Landes, die darauf zurückgreifen können, als auch an die Studierenden, indem die digitale Interdisziplinarität und didaktische Kreativität gefördert wird. Realisiert wurde TAU im Rahmen des Projekts zur Digitalisierung Lehrkräftebildung des ZLB.
Ausgewählte Textstellen des Rahmenlehrplans Altgriechisch folgen in Kürze.
Zur Erstellung eines Arbeitsblattes mit den unten aufgeführten Textstellen können Sie hier eine Vorlage (als .docx oder als .pdf-Datei) downloaden.
C. Plinius Valerio Paulino suo s.
1 Video quam molliter tuos habeas; quo simplicius tibi confitebor, qua indulgentia meos tractem. 2 Est mihi semper in animo et Homericum illud πατήρ δ'ὣς ἤπιος ἧεν et hoc nostrum ‚pater familiae‘. Quod si essem natura asperior et durior, frangeret me tamen infirmitas liberti mei Zosimi, cui tanto maior humanitas exhibenda est, quanto nunc illa magis eget. 3 Homo probus, officiosus litteratus; et ars quidem eius et quasi inscriptio comoedus, in qua plurimum facit. Nam pronuntiat acriter sapienter apte decenter etiam; utitur et cithara perite, ultra quam comoedo necesse est. Idem tam commode orationes et historias et carmina legit, ut hoc solum didicisse videatur. 4 Haec tibi sedulo exposui, quo magis scires, quam multa unus mihi et quam iucunda ministeria praestaret. Accedit longa iam caritas hominis, quam ipsa pericula auxerunt. 5 Est enim ita natura comparatum, ut nihil aeque amorem incitet et accendat quam carendi metus; quem ego pro hoc non semel patior. 6 Nam ante aliquot annos, dum intente instanterque pronuntiat, sanguinem reiecit atque ob hoc in Aegyptum missus a me post longam peregrinationem confirmatus rediit nuper; deinde dum per continuos dies nimis imperat voci, veteris infirmitatis tussicula admonitus rursus sanguinem reddidit. 7 Qua ex causa destinavi eum mittere in praedia tua, quae Foro Iulii possides. Audivi enim te saepe referentem esse ibi et aera salubrem et lac eiusmodi curationibus accommodatissimum. 8 Rogo ergo scribas tuis, ut illi villa, ut domus pateat, offerant etiam sumptibus eius, si quid opus erit. 9 Erit autem opus modico; est enim tam parcus et continens, ut non solum delicias verum etiam necessitates valetudinis frugalitate restringat. Ego proficiscenti tantum viatici dabo, quantum sufficiat eunti in tua. Vale.
C. Plinius Paterno suo s.
1 Confecerunt me infirmitates meorum, mortes etiam, et quidem iuvenum. Solacia duo nequaquam paria tanto dolori, solacia tamen: unum facilitas manumittendi (videor enim non omnino immaturos perdidisse, quos iam liberos perdidi), alterum, quod permitto servis quoque quasi testamenta facere, eaque ut legitima custodio. 2 Mandant rogantque quod visum; pareo ut iussus. Dividunt donant relinquunt, dumtaxat intra domum; nam servis res publica quaedam et quasi civitas domus est. 3 Sed quamquam his solaciis acquiescam, debilitor et frangor eadem illa humanitate, quae me ut hoc ipsum permitterem induxit. Non ideo tamen velim durior fieri. Nec ignoro alios eius modi casus nihil amplius vocare quam damnum, eoque sibi magnos homines et sapientes videri. Qui an magni sapientesque sint, nescio; homines non sunt; 4 Hominis est enim adfici dolore sentire, resistere tamen et solacia admittere, non solaciis non egere. 5 Verum de his plura fortasse quam debui; sed pauciora quam volui. Est enim quaedam etiam dolendi voluptas, praesertim si in amici sinu defleas, apud quem lacrimis tuis vel laus sit parata vel venia. Vale.
Zum Testament in römischer Zeit s.
Hope, Roman Death (London/New York 2009) 27-31.
Strobel, Römische Testamentsurkunden aus Ägypten vor und nach der Constitutio Antoniniana (München 2014).
1 Libenter ex iis qui a te veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vivere: hoc prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. 'Servi sunt.' Immo homines! 'Servi sunt.' Immo contubernales! 'Servi sunt.' Immo humiles amici! ' Servi sunt.' Immo conservi, si cogitaveris tantundem in utrosque licere fortunae. 2 Itaque rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare: quare, nisi quia superbissima consuetudo cenanti domino stantium servorum turbam circumdedit? Est ille plus quam capit, et ingenti aviditate onerat distentum ventrem ac desuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egerat quam ingessit. 3 At infelicibus servis movere labra ne in hoc quidem, ut loquantur, licet; virga murmur omne conpescitur, et ne fortuita quidem verberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus; magno malo ulla voce interpellatum silentium luitur; nocte tota ieiuni mutique perstant. 4 Sic fit ut isti de domino loquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi quibus non tantum coram dominis sed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino porrigere cervicem, periculum inminens in caput suum avertere; in conviviis loquebantur, sed in tormentis tacebant. 5 Deinde eiusdem adrogantiae proverbium iactatur, totidem hostes esse quot servos: non habemus illos hostes sed facimus.
10 Vis tu cogitare istum quem servum tuum vocas ex isdem seminibus ortum eodem frui caelo, aeque spirare, aeque vivere, aeque mori! Tam tu illum videre ingenuum potes quam ille te servum. 11 Nolo in ingentem me locum inmittere et de usu servorum disputare, in quos superbissimi, crudelissimi, contumeliosissimi sumus.
Zum Alltag römischer Sklaven s.
Knapp, Invisible Romans, Prostitutes, outlaws, slaves, gladiators, ordinary men andwomen ... the Romans that history forgot (London 2011) 108-145.
Bradley, Slavery and Society at Rome (Cambridge 1994).
Joshel - Petersen, The Material life of Roman Slaves (Cambridge 2014).
Zur Vertiefung:
72 Nam qui totos dies precabantur et immolabant, ut sibi sui liberi superstites essent, superstitiosi sunt appellati, quod nomen patuit postea latius; qui autem omnia quae ad cultum deorum pertinerent diligenter retractarent et tamquam relegerent, ⟨i⟩ sunt dicti religiosi ex relegendo, ⟨tamquam⟩ elegantes ex eligendo, [tamquam] ⟨ex⟩ diligendo diligentes, ex intellegendo intellegentes; his enim in verbis omnibus inest vis legendi eadem quae in religioso. Ita factum est in superstitioso et religioso alterum vitii nomen alterum laudis. Ac mihi videor satis et esse deos et quales essent ostendisse.
s. auch:
Cic. nat. deor 2,7-9 für die Konsequenzen bei der Verachtung der Götter oder ihrer Zeichen
Relatum est in litteras doctissimum pontificem Scaevolam disputasse tria genera tradita deorum: unum a poetis, alterum a philosophis, tertium a principibus civitatis. Primum genus nugatorium dicit esse, quod multa de diis fingantur indigna; secundum non congruere civitatibus, quod habeat aliqua supervacua, aliqua etiam quae obsit populis nosse. De supervacuis non magna causa est; solet enim et a iuris peritis dici: Superflua non nocent. Quae sunt autem illa, quae prolata in multitudinem nocent? „Haec, inquit, non esse deos Herculem, Aesculapium, Castorem, Pollucem; proditur enim a doctis, quod homines fuerint et humana condicione defecerint.“ Quid aliud? „Quod eorum qui sint dii non habeant civitates vera simulacra, quod verus Deus nec sexum habeat nec aetatem nec definita corporis membra.“ Haec pontifex nosse populos non vult; nam falsa esse non putat. Expedire igitur existimat falli in religione civitates.
Quintus Mucius Scaevola - römischer Politiker und Jurist (* 140 v. Chr.; + 82 v. Chr.)
Hercules - griechischer Heros, bekannt für seine Stärke
Aesculapius - römischer Gott der Heilkunst
Castor und Pollux - Zwillingsbrüder und Söhne der Leda, Pollux war unsterblich und Kastor sterblich
s. auch:
Zur Schwiergkeit mit der Beschäftigung mit Augustinus in der Schule s. D. Gall, Augustinus’ Abrechnung mit der Antike in De civitate Dei, in: J. Sauer (Hrsg.), Augustinus: De civitate Dei. Fachwissenschaftliche und fachdidaktische Zugänge (Heidelberg 2020) 42-45.
5 Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludicrum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, dein Palatium montem appellatum; 2 ibi Euandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne allatum ex Arcadia instituisse ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasciviam currerent, quem Romani deinde vocarunt Inuum. 3 Huic deditis ludicro cum sollemne notum esset insidiatos ob iram praedae amissae latrones, cum Romulus vi se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse ultro accusantes.
Anmerkungen:
Palatinus - einer der sieben Hügel Roms
Lupercalia - Fest für den Gott Pan, es wird jährlich am 15. Februar in Rom gefeiert
Arcadia - griech. Landschaft in der Peloponnes
Euandros - Arcadier, Sohn des Hermes und der Nymphe Carmenta
Pan Lycaeus - griech Hirtengott mit dem Beinamen Lycaeus, dem Berg in Arcadien, wo auch ein Heiligtum für ihn steht, vgl . Paus. 8,38,5.
Romulus - mythologischer Gründer Roms
Remus - Bruder des Romulus
Amulius - mythologischer Konig Alba Longas, der die Zwillinge Romulus und Remus aussetzen ließ, vgl. Liv. 1, 3-4
Idibus est Annae festum geniale Perennae
nоn procul a ripis, advena Thybri, tuis.
Plebs venit ac virides passim disiecta per herbas 525
potat et accumbit cum pare quisque sua.
Sub Iove pars durat, pauci tentoria ponunt,
sunt quibus e ramis frondea facta casa est;
pars, ubi pro rigidis calamos statuere columnis,
desuper extentas imposuere togas. 530
Sole tamen vinoque calent annosque precantur,
quot sumant cyathos, ad numerumque bibunt.
Invenies illic qui Nestoris ebibat annos,
quae sit per calices facta Sibylla suos.
Illic et cantant quicquid didicere theatris, 535
et iactant faciles ad sua verba manus,
et ducunt posito duras cratere choreas,
cultaque diffusis saltat amica comis.
Cum redeunt, titubant et sunt spectacula volgi,
et fortunatos obvia turba vocat. 540
Occurrit nuper (visa est mihi digna relatu)
pompa: senem potum pota trahebat anus.
Anmerkungen:
Anna Perenna - Erdgebundene Göttin der römischen Mythologie
Thybris - Tiber
Nestor - mythischer Held der Trojasage und alter, weiser Ratgeber Agamemnons
Sibylla - phrophetische Seherin
Zur Vertiefung:
Quo nunc insigni per magnas praedita terras
horrifice fertur divinae matris imago.
Hanc variae gentes antiquo more sacrorum 610
Idaeam vocitant matrem Phrygiasque catervas
dant comites, quia primum ex illis finibus edunt
per terrarum orbes fruges coepisse creari.
Gallos attribuunt, quia, numen qui violarint
Matris et ingrati genitoribus inventi sint, 615
significare volunt indignos esse putandos,
vivam progeniem qui in oras luminis edant.
Tympana tenta tonant palmis et cymbala circum
concava, raucisonoque minantur cornua cantu,
et Phrygio stimulat numero cava tibia mentis, 620
telaque praeportant, violenti signa furoris,
ingratos animos atque impia pectora volgi
conterrere metu quae possint numine divae.
Ergo cum primum magnas invecta per urbis
munificat tacita mortalis muta salute, 625
aere atque argento sternunt iter omne viarum
largifica stipe ditantes ninguntque rosarum
floribus umbrantes matrem comitumque catervam.
Anmerkungen:
Ideaem matrem - die idäische Mutter, Name für Cybele
Phrygia - Region in Zentralanatolien
s. auch:
L. E. Roller, In the search of God the Mother. The cult of anatolian Cybele (Berkeley 1999).
J. Bremmer, The legend of Cybele's arrival in Rome, Studies in Hellenistic Religions 78, 1979, 9-22.
Ov. fast. 4,291-328.
A. Nikoloska, The sea voyage of Magna Mater to Rome, Histria Antiqua 21, 2012, 365-371.
19 Peregrinationes duas omnino suscepit, Alexandrinam et Achaicam; sed Alexandrina ipso profectionis die destitit turbatus religione simul ac periculo. Nam cum circumitis templis in aede Vestae resedisset, consurgenti ei primum lacinia obhaesit, dein tanta oborta caligo est, ut dispicere non posset.
Anmerkungen:
Alexandria - Hafenstadt im Nildelta, gegründet von Alexander dem Großen
Achaia - Landschaft im Norden der Peloponnes, Griechenland
templum in aede Vestae - Vestatempel
s. auch:
RE I,1 s.v. Aberglaube (T. Weidlich).
J. Malitz, Nero (München 1999). insb. S. 70.
A. Bätz, Nero. Wahnsinn und Wirklichkeit (Hamburg 2023) 413-415.
23 Pars alia et hanc pellit astroque suo eventus adsignat et nascendi legibus, semelque in omnes futuros umquam deo decretum, in reliquum vero otium datum. Sedere coepit sententia haec, pariterque et eruditum vulgus et rude in eam cursus vadit.
24 Ecce fulgurum monitus, oraculorum praescita, haruspicum praedicta atque etiam parva dictu in auguriis sternumenta et offensiones pedum. Divus Augustus prodidit laevum sibi calceum praepostere inductum quo die seditione militari prope adflictus est.
s. auch:
Tac. ann. 14,22.
Suet. Augustus 94 zum Horoskop des Augustus.
E. Künzl, Himmelgloben und Sternenkarten. Astronomie und Astrologie in Vorzeit und Altertum (Stuttgart 2005).
2 Nec mediocriter haesitavi, sitne aliquod discrimen aetatum, an quamlibet teneri nihil a robustioribus differant; detur paenitentiae venia, an ei, qui omnino Christianus fuit, desisse non prosit; nomen ipsum, si flagitiis careat, an flagitia cohaerentia nomini puniantur. Interim, ⟨in⟩ iis qui ad me tamquam Christiani deferebantur, hunc sum secutus modum. 3 Interrogavi ipsos an essent Christiani. Confitentes iterum ac tertio interrogavi supplicium minatus: perseverantes duci iussi. Neque enim dubitabam, qualecumque esset quod faterentur, pertinaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. 4 Fuerunt alii similis amentiae, quos, quia cives Romani erant, adnotavi in urbem remittendos.
Mox ipso tractatu, ut fieri solet, diffundente se crimine plures species inciderunt.
s. auch:
I. Korintherbrief 5.
Plin. epist 10,97 für die Antwort Trajans an Plinius.
J. Moreau, Die Christenverfolgung im römischen Reich (Berlin 1971) 41-45.
zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum ganzen Text des Briefes.
IDEM AA. AD TAURUM P(RAEFECTUM) P(RAETORIO).
Placuit omnibus locis adque urbibus universis claudi protinus templa et accessu vetito omnibus licentiam delinquendi perditis abnegari. Volumus etiam cunctos sacrificiis abstinere. Quod si quis aliquid forte huiusmodi perpetraverit, gladio ultore sternatur. Facultates etiam perempti fisco decernimus vindicari et similiter adfligi rectores provinciarum, si facinora vindicare neglexerint.
DAT. KAL. DEC. CONSTANTIO IIII ET CONSTANTE III AA. CONSS.
Anmerkungen:
aa. - augusti augustorum
kal. dec. Constantio IIII et Constante III aa. conss. - 1. Dezember 346/354/356
s. auch:
Cod. Theod. 16,10,2.
Cod. Theod. 16,10,6.
44 Et haec quidem humanis consiliis providebantur. Mox petita dis piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Volcano et Cereri Proserpinaeque, ac propitiata Iuno per matrones, primum in Capitolio, deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templum et simulacrum deae perspersum est; et sellisternia ac pervigilia celebravere feminae, quibus mariti erant. Sed non ope humana, non largitionibus principis aut deum placamentis decedebat infamia, quin iussum incendium crederetur. Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos, et quaesitissimis poenis afíecit, quos per flagitia invisos vulgus Chrestianos appellabat. (Auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per Urbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque.) Igitur primum correpti qui fatebantur; deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt. Et pereuntibus addita ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus adfixi, ut flammandi, atque, ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur. Hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat et circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi vel curriculo insistens. Unde quamquam adversus sontes et novissima exempla meritos miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica, sed in saevitiam unius absumerentur.
Anmerkungen:
Sibyllae libri - Sammlung von Orakelsprüchen, verwahrt in Jupitertempel auf dem Kapitol in Rom
Volcanus - Gott des Feuers und der Metallhandwerker
Ceres - römische Göttin der Fruchtbarkeit
Proserpina - Gattin des Pluto und Königin der Unterwelt
Iuno - römische Göttin der Geburt und der Ehe
Capitolium - Kapitol auf dem Quirinal in Rom
matrona - eine verheiratete/ehrbare Frau
Nero - römischer Kaiser (* 37 n. Chr.; + 68 n. Chr.)
Tiberius - römischer Kaiser (* 42 v. Chr; + 37 n. Chr.)
Pontius Pilatus - römischer Statthalter in der Provin Judäa (+ 39 n. Chr.)
s. auch:
J. Moreau, Die Christenverfolgung im römischen Reich (Berlin 1971) 26-40.
Gemälde "Die Fackeln des Nero" (H. Siemiradzki, 1877)
4 Quare, cum et operam et diligentiam desiderarent ea, quae proposuimus, nec exigua cura foris adquirerentur, quae domi custodiri oporteret, iure, ut dixi, natura comparata est [opera] mulieris ad domesticam diligentiam, viri autem ad exercitationem forensem et extraneam; itaque viro calores et frigora perpetienda, tum etiam itinera et labores pacis ac belli, id est rusticationis et militarium stipendiorum, deus tribuit. 5 Mulieri deinceps, quod omnibus his rebus eam fecerat inhabilem, domestica negotia curanda tradidit, et, quoniam hunc sexum custodiae et diligentiae adsignaverat, idcirco timidiorem reddidit quam virilem; nam metus plurimum confert ad diligentiam custodiendi. 6 Quod autem necesse erat foris et in aperto victum quaerentibus nonnumquam iniuriam propulsare, idcirco virum quam mulierem fecit audaciorem; quia vero partis opibus aeque fuit opus memoria et diligentia, non minorem feminae quam viro earum rerum tribuit possessionem; tum etiam, quod simplex natura non omnis res commodas amplecti valebat, idcirco alterum alterius indigere voluit, quoniam quod alteri deest, praesto plerumque est alteri.
7 Haec in Oeconomico Xenophon et deinde Cicero, qui eum Latinae consuetudini tradidit, non inutiliter disseruerunt; nam et apud Graecos et mox apud Romanos usque in patrum nostrorum memoriam fere domesticus labor matronalis fuit, tamquam ad requiem forensium exercitationum, omni cura deposita, patribus familias intra domesticos penatis se recipientibus. Erat enim summa reverentia cum concordia et diligentia mixta, flagrabatque mulier pulcherrima diligentiae aemulatione studens negotia viri cura sua maiora atque meliora reddere.
Anmerkungen:
Xenophon - griechischer Schriftsteller, Feldherr und Politiker (* um 430 v. Chr.; + 354 v. Chr.)
Marcus Tullius Cicero - römischer Anwalt, Philosoph und Schriftsteller (* 106 v. Chr.; + 43 v. Chr.)
Zur römischen Frau s.
T. Späth - B. Wagner-Hasel (Hrsg.), Frauenwelten in der Antike: Geschlechterordnung und weibliche Lebenspraxis (Stuttgart 2006).
Zur Vertiefung:
13 Mucium dimissum, cui postea Scaevolae a clade dextrae manus cognomen inditum, legati a Porsenna Romam secuti sunt; 2 adeo moverat eum et primi periculi casus, ⟨a⟩ quo nihil se praeter errorem insidiatoris texisset, et subeunda dimicatio totiens quot coniurati superessent, ut pacis condiciones ultro ferret Romanis. 3 Iactatum in condicionibus nequiquam de Tarquiniis in regnum restituendis, magis quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis quam quod negatum iri sibi ab Romanis ignoraret. 4 De agro Veientibus restituendo impetratum, expressaque necessitas obsides dandi Romanis, si Ianiculo praesidium deduci vellent. His condicionibus composita pace exercitum ab Ianiculo deduxit Porsenna et agro Romano excessit. 5 Patres C. Mucio virtutis causa trans Tiberim agrum dono dedere, quae postea sunt Mucia prata appellata. 6 Ergo ita honorata virtute, feminae quoque ad publica decora excitatae, et Cloelia virgo, una ex obsidibus, cum castra Etruscorum forte haud procul ripa Tiberis locata essent, frustrata custodes, dux agminis virginum inter tela hostium Tiberim tranavit, sospitesque omnes Romam ad propinquos restituit. 7 Quod ubi regi nuntiatum est, primo incensus ira oratores Romam misit ad Cloeliam obsidem deposcendam: alias haud magni facere. 8 Deinde in admirationem versus, supra Coclites Muciosque dicere id facinus esse, et prae se ferre quemadmodum si non dedatur obses, pro rupto foedus se habiturum, sic deditam ⟨intactam⟩ inviolatamque ad suos remissurum. 9 Utrimque constitit fides; et Romani pignus pacis ex foedere restituerunt, et apud regem Etruscum non tuta solum sed honorata etiam virtus fuit, laudatamque virginem parte obsidum se donare dixit; ipsa quos vellet legeret. 10 Productis omnibus elegisse impubes dicitur; quod et virginitati decorum et consensu obsidum ipsorum probabile erat eam aetatem potissimum liberari ab hoste quae maxime opportuna iniuriae esset. 11 Pace redintegrata Romani novam in femina virtutem novo genere honoris, statua equestri, donavere; in summa Sacra via fuit posita virgo insidens equo.
Anmerkungen:
Gaius Mucius Scaevola - mythologischer Retter Roms
Lars Porsenna - Etruskerkönig
Tarquiniis - Gens der Tarquinier / eine römische Familie mit etruskischen Wurzeln
Veii - etruskische Stadt nordnordwestlich von Rom
Ianiculum - einer der sieben Hügel Roms
Horatius Cocles - mythologischer römischer Held
s. auch:
M. B. Roller, Exemplarity in Roman Culture: The Cases of Horatius Cocles and Cloelia, in: Classical Philology 99,1, 2004, 1-56.
Gemälde "Cloelia überquert den Tiber" (Peter Paul Rubens, 1630–1640)
Scio quid dicas: „Oblitus es feminam te consolari, virorum refers exempla." Quis autem dixerit naturam maligne cum mulierum ingeniis egisse et virtutes illarum in artum retraxisse? Par illis, mihi crede, vigor, par ad honesta, libeat ⟨modo⟩, facultas est; dolorem laboremque ex aequo, si consuevere, patiuntur. 1 In qua istud urbe, di boni, loquimur? In qua regem Romanis capitibus Lucretia et Brutus deiecerunt: Bruto libertatem debemus, Lucretiae Brutum; in qua Cloeliam contempto et hoste et flumine ob insignem audaciam tantum non in viros transcripsimus: equestri insidens statuae in sacra via, celeberrimo loco, Cloelia exprobrat iuvenibus nostris pulvinum escendentibus in ea illos urbe sic ingredi in qua etiam feminas equo donavimus. 3 Quod tibi si vis exempla referri feminarum quae suos fortiter desideraverint, non ostiatim quaeram; ex una tibi familia duas Cornelias dabo: primam Scipionis filiam, Gracchorum matrem. Duodecim illa partus totidem funeribus recognovit; et de ceteris facile est, quos nec editos nec amissos civitas sensit: Tiberium Gaiumque, quos etiam, qui bonos viros negaverit, magnos fatebitur, et occisos vidit et insepultos. Consolantibus tamen miseramque dicentibus „numquam" inquit „non felicem me dicam, quae Gracchos peperi."
Anmerkungen:
Lucretia - tugendhafte römische Frau, deren Selbstmord das Königtum in Rom zu Fall brachte
Brutus - Marcus Iunius Brutus Caepio, römischer Politiker der späten Republik und Mörder Caesars
Scipio - Publius Cornelius Scipio Africanus, römischer Feldherr, Sieger über Hannibal im 3./2. Jh. v. Chr.
Gracchos - Gaius Sempronius Gracchus und Tiberius Sempronius Gracchus, gescheiterte römische Reformatoren der späten Republik
Livius Drusus - gescheiterter römischer Reformator der späten Republik
s. auch:
J. Bleicken, Geschichte der Römischen Republik (München 2004) 61-66.
M. Sehlmeyer, Die Antike (Schönigh 2009) 142-143.
Zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum Volltext.
3 Nunc venio ad transversum illum extremae epistulae tuae versiculum in quo me admones de sorore. Quae res se sic habet: ut veni in Arpinas, cum ad me frater venisset, in primis nobis sermo isque multus de te fuit; ex quo ego veni ad ea quae fueramus ego et tu inter nos de sorore in Tusculano locuti. Nihil tam vidi mite, nihil tam placatum quam tum meus frater erat in sororem tuam, ut, etiam si qua fuerat ex ratione sumptus offensio, non appareret. Ille sic dies. Postridie ex Arpinati profecti sumus. Ut in Arcano Quintus maneret dies fecit; ego Aquini, sed prandimus in Arcano (nosti hunc fundum). Quo ut venimus, humanissime Quintus „Pomponia“ inquit, „tu invita mulieres, ego vero ascivero pueros.“ Nihil potuit, mihi quidem ut visum est, dulcius, idque cum verbis tum etiam animo ac vultu. At illa audientibus nobis „ego ipsa sum“ inquit „hic hospita“; id autem ex eo, ut opinor, quod antecesserat Statius ut prandium nobis videret. 4 Tum Quintus „En " inquit mihi, „haec ego patior cotidie.“ dices „quid, quaeso, istuc erat?“ magnum; itaque me ipsum commoverat; sic absurde et aspere verbis vultuque responderat. Dissimulavi dolens. Discubuimus omnes praeter illam, cui tamen Quintus de mensa misit; illa reiecit. Quid multa? Nihil meo fratre lenius, nihil asperius tua sorore mihi visum est; et multa praetereo quae tum mihi maiori stomacho quam ipsi Quinto fuerunt. Ego inde Aquinum. Quintus in Arcano remansit et Aquinum ad me postridie mane venit mihique narravit nec secum illam dormire voluisse et cum discessura esset fuisse eius modi qualem ego vidissem. Quid quaeris? Vel ipsi hoc dicas licet, humanitatem ei meo iudicio illo die defuisse. Haec ad te scripsi fortasse pluribus quam necesse fuit, ut videres tuas quoque esse partis instituendi et monendi.
Anmerkungen:
Arpinum - Stadt im Apennin zwischen Rom und Neapel
Tusculum - Stadt in Latium südöstlich von Rom, in der Cicero eine Villa besaß
Arcanum - Anwesen des Quintus Cicero zwischen Aquinum und Arpinum
Quintus Tullius Cicero - Bruder des Marcus Tullius Cicero
Zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum Volltext der Stelle.
1 Obsidio erat nihilo minus et frumenti cum summa caritate inopia, sedendoque expugnaturum se urbem spem Porsenna habebat, 2 cum C. Mucius, adulescens nobilis, cui indignum videbatur populum Romanum servientem cum sub regibus esset nullo bello nec ab hostibus ullis obsessum esse, liberum eundem populum ab iisdem Etruscis obsideri quorum saepe exercitus fuderit – 3 itaque magno audacique aliquo facinore eam indignitatem vindicandam ratus, primo sua sponte penetrare in hostium castra constituit; 4 dein metuens ne si consulum iniussu et ignaris omnibus iret, forte deprehensus a custodibus Romanis retraheretur ut transfuga, fortuna tum urbis crimen adfirmante, senatum adit. 5 „Transire Tiberim" inquit, „patres, et intrare, si possim, castra hostium volo, non praedo nec populationum in vicem ultor; maius, si di iuvant, in animo est facinus." Approbant patres; abdito intra vestem ferro proficiscitur. 6 Ubi eo venit, in confertissima turba prope regium tribunal constitit. 7 Ibi cum stipendium militibus forte daretur et scriba cum rege sedens pari fere ornatu multa ageret eum⟨que⟩ milites vulgo adirent, timens sciscitari uter Porsenna esset, ne ignorando regem semet ipse aperiret quis esset, quo temere traxit fortuna facinus, scribam pro rege obtruncat. 8 Vadentem inde qua per trepidam turbam cruento mucrone sibi ipse fecerat viam, cum concursu ad clamorem facto comprehensum regii satellites retraxissent, ante tribunal regis destitutus, tum quoque inter tantas fortunae minas metuendus magis quam metuens, 9 „Romanus sum" inquit „civis; C. Mucium vocant. Hostis hostem occidere volui, nec ad mortem minus animi est quam fuit ad caedem; et facere et pati fortia Romanum est. 10 Nec unus in te ego hos animos gessi; longus post me ordo est idem petentium decus. Proinde in hoc discrimen, si iuvat, accingere, ut in singulas horas capite dimices tuo, ferrum hostemque in vestibulo habeas regiae. Hoc tibi iuventus Romana indicimus bellum. 11 Nullam aciem, nullum proelium timueris; uni tibi et cum singulis res erit." 12 Cum rex simul ira infensus periculoque conterritus circumdari ignes minitabundus iuberet nisi expromeret propere quas insidiarum sibi minas per ambages iaceret, 13 „En tibi" inquit, „ut sentias quam vile corpus sit iis qui magnam gloriam vident"; dextramque accenso ad sacrificium foculo inicit. Quam cum velut alienato ab sensu torreret animo, prope attonitus miraculo rex cum ab sede sua prosiluisset amoverique ab altaribus iuvenem iussisset, 14 „Tu vero abi" inquit „in te magis quam in me hostilia ausus. Iuberem macte virtute esse, si pro mea patria ista virtus staret; nunc iure belli liberum te, intactum inviolatumque hinc dimitto."
Anmerkungen:
Lars Porsenna - Etruskerkönig
Gaius Mucius Scaevola - mythologischer Retter Roms
Tiber - Fluss in Mittelitalien
s. auch:
Gemälde "Mucius Scaevola vor Porsenna" (Peter Paul Rubens, 1628)
Zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum Volltext des Kapitels.
1 Cum hostes adessent, pro se quisque in urbem ex agris demigrant; urbem ipsam saepiunt praesidiis. Alia muris, alia Tiberi obiecto videbantur tuta: 2 pons sublicius iter paene hostibus dedit, ni unus vir fuisset, Horatius Cocles; id munimentum illo die fortuna urbis Romanae habuit. 3 Qui positus forte in statione pontis cum captum repentino impetu Ianiculum atque inde citatos decurrere hostes vidisset trepidamque turbam suorum arma ordinesque relinquere, reprehensans singulos, obsistens obtestansque deum et hominum fidem testabatur nequiquam deserto praesidio eos fugere; 4 si transitum pontem a tergo reliquissent, iam plus hostium in Palatio Capitolioque quam in Ianiculo fore. Itaque monere, praedicere, ut pontem ferro, igni, quacumque vi possint, interrumpant: se impetum hostium, quantum corpore uno posset obsisti, excepturum. 5 Vadit inde in primum aditum pontis, insignisque inter conspecta cedentium pugnae terga obversis comminus ad ineundum proelium armis, ipso miraculo audaciae obstupefecit hostes. 6 Duos tamen cum eo pudor tenuit, Sp. Larcium ac T. Herminium, ambos claros genere factisque. 7 Cum his primam periculi procellam et quod tumultuosissimum pugnae erat parumper sustinuit; deinde eos quoque ipsos exigua parte pontis relicta revocantibus qui rescindebant cedere in tutum coegit. 8 Circumferens inde truces minaciter oculos ad proceres Etruscorum nunc singulos provocare, nunc increpare omnes: servitia regum superborum, suae libertatis immemores alienam oppugnatum venire. 9 Cunctati aliquamdiu sunt, dum alius alium, ut proelium incipiant, circumspectant; pudor deinde commovit aciem, et clamore sublato undique in unum hostem tela coniciunt. 10 Quae cum in obiecto cuncta scuto haesissent, neque ille minus obstinatus ingenti pontem obtineret gradu, iam impetu conabantur detrudere virum, cum simul fragor rupti pontis, simul clamor Romanorum, alacritate perfecti operis sublatus, pavore subito impetum sustinuit. 11 Tum Codes „Tiberine pater," inquit, „te sancte precor, haec arma et hunc militem propitio flumine accipias." Ita sic armatus in Tiberim desiluit multisque superincidentibus telis incolumis ad suos tranavit, rem ausus plus famae habituram ad posteros quam fidei. 12 Grata erga tantam virtutem civitas fuit; statua in comitio posita; agri quantum uno die circumaravit, datum.
Anmerkungen:
Horatius Cocles - mythologischer römischer Held
Ianiculum - einer der sieben Hügel Roms
Palatinus - einer der sieben Hügel Roms
Capitolium - Kapitol auf dem Quirinal in Rom
Spurius Larcius Flavus - der Sage nach römischer Konsul der Jahre 506 und 490 v. Chr.
Titus Herminius Aquilinus der Sage nach römischer Konsul des Jahres 506 v. Chr.
Comitium - Platz der Volksversammlung in Rom
s. auch:
M. B. Roller, Exemplarity in Roman Culture: The Cases of Horatius Cocles and Cloelia, in: Classical Philology 99,1, 2004, 1-56.
Zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum Volltext des Kapitels.
3 Proxime cum in patria mea fui, venit ad me salutandum municipis mei filius praetextatus. Huic ego „Studes?“ inquam. Respondit: „Etiam.“ „Ubi?“ „Mediolani.“ „Cur non hic?“ Et pater eius (erat enim una atque etiam ipse adduxerat puerum): „Quia nullos hic praeceptores habemus.“ 4 „Quare nullos? Nam vehementer intererat vestra, qui patres estis“ (et opportune complures patres audiebant) „liberos vestros hic potissimum discere. Ubi enim aut iucundius morarentur quam in patria aut pudicius continerentur quam sub oculis parentum aut minore sumptu quam domi? 5 Quantulum est ergo collata pecunia conducere praeceptores, quodque nunc in habitationes, in viatica, in ea quae peregre emuntur (omnia autem peregre emuntur) impenditis, adicere mercedibus? Atque adeo ego, qui nondum liberos habeo, paratus sum pro re publica nostra, quasi pro filia vel parente, tertiam partem eius quod conferre vobis placebit dare. 6 Totum etiam pollicerer, nisi timerem ne hoc munus meum quandoque ambitu corrumperetur, ut accidere multis in locis video, in quibus praeceptores publice conducuntur. 7 Huic vitio occurri uno remedio potest, si parentibus solis ius conducendi relinquatur, isdemque religio recte iudicandi necessitate collationis addatur. 8 Nam qui fortasse de alieno neglegentes, certe de suo diligentes erunt dabuntque operam, ne a me pecuniam non nisi dignus accipiat, si accepturus et ab ipsis erit.
Anmerkungen:
Mediolanum - einstige keltische Siedlung, heutiges Mailand
s. auch:
J. Christes - R. Klein - C. Lüth (Hrsg), Handbuch der Bildung und Erziehung in der Antike (Darmstadt 2006) 136-146.
Zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum Volltext des Briefes.
11 Quoniam, ut voluisti, morem gessi tibi, nunc ipse dicam, mihi quod dicturum esse te video: latrunculis ludimus. In supervacuis subtilitas teritur: non faciunt bonos ista sed doctos. 12 Apertior res est sapere, immo simplicior: paucis ⟨satis⟩ est ad mentem bonam uti litteris, sed nos ut cetera in supervacuum diffundimus, ita philosophiam ipsam. Quemadmodum omnium rerum, sic litterarum quoque intemperantia laboramus: non vitae, sed scholae discimus. Vale.
Zur Vertiefung:
4 Neque vero sat est summam praestare abstinentiam, nisi disciplinae severitate convenientium quoque ad se mores adstrinxerit.
Sumat igitur ante omnia parentis erga discipulos suos animum, ac succedere se in eorum locum a quibus sibi liberi tradantur existimet. 5 Ipse nec habeat vitia nec ferat. Non austeritas eius tristis, non dissoluta sit comitas, ne inde odium, hinc contemptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac bono sermo sit: nam quo saepius monuerit, hoc rarius castigabit; minime iracundus, nec tamen eorum quae emendanda erunt dissimulator, simplex in docendo, patiens laboris, adsiduus potius quam inmodicus. 6 Interrogantibus libenter respondeat, non interrogantes percontetur ultro. In laudandis discipulorum dictionibus nec malignus nec effusus, quia res altera taedium laboris, altera securitatem parit. 7 In emendando quae corrigenda erunt non acerbus minimeque contumeliosus: nam id quidem multos a proposito studendi fugat, quod quidam sic obiurgant quasi oderint.
Anmerkungen:
vgl. Mart. 9,68
vgl. Iul. epist. 61c
s. auch:
Grabrelief mit Schulszene aus Neumagen, Rheinisches Landesmuseum Trier
1 Tradito sibi puero docendi peritus ingenium eius in primis naturamque perspiciet. Ingenii signum in parvis praecipuum memoria est: eius duplex virtus, facile percipere et fideliter continere. Proximum imitatio: nam id quoque est docilis naturae, sic tamen ut ea quae discit effingat, non habitum forte et ingressum et si quid in peius notabile est. 2 Non dabit mihi spem bonae indolis qui hoc imitandi studio petet, ut rideatur; nam probus quoque in primis erit ille vere ingeniosus. Alioqui non peius duxerim tardi esse ingeni quam mali: probus autem ab illo segni et iacente plurimum aberit. 3 Hic meus quae tradentur non difficulter accipiet, quaedam etiam interrogabit: sequetur tamen magis quam praecurret. Illud ingeniorum velut praecox genus non temere umquam pervenit ad frugem. 4 Hi sunt qui parva facile faciunt et audacia provecti quidquid illud possunt statim ostendunt, possunt autem id demum quod in proximo est: verba continuant, haec vultu interrito, nulla tardati verecundia proferunt: non multum praestant, sed cito; 5 non subest vera vis nec penitus inmissis radicibus nititur, ut quae summo solo sparsa sunt semina celerius se effundunt et imitatae spicas herbulae inanibus aristis ante messem flavescunt. Placent haec annis comparata; deinde stat profectus, admiratio decrescit.
Anmerkungen:
vgl. Quintilian inst. 1,1,32-33
Zur Vertiefung:
Iamque fretum Minyae Pagasaea puppe secabant,
perpetuaque trahens inopem sub nocte senectam
Phineus visus erat, iuvenesque Aquilone creati
virgineas volucres miseri senis ore fugarant,
multaque perpessi claro sub Iasone tandem 5
contigerant rapidas limosi Phasidos undas;
dumque adeunt regem Phrixeaque vellera poscunt
†visque datur numeris† magnorum horrenda laborum,
concipit interea validos Aeetias ignes
et luctata diu, postquam ratione furorem 10
vincere non poterat, „frustra, Medea, repugnas:
nescio quis deus obstat" ait „mirumque quid hoc est,
aut aliquid certe simile huic, quod amare vocatur.
nam cur iussa patris nimium mihi dura videntur?
sunt quoque dura nimis! Cur, quem modo denique vidi, 15
ne pereat, timeo? Quae tanti causa timoris?
Excute virgineo conceptas pectore flammas,
si potes, infelix. Si possem, sanior essem;
sed trahit invitam nova vis, aliudque cupido,
mens aliud suadet: Video meliora proboque, 20
deteriora sequor! Quid in hospite, regia virgo,
ureris et thalamos alieni concipis orbis?
Haec quoque terra potest, quod ames, dare. Vivat an ille
occidat, in dis est; vivat tamen! Idque precari
vel sine amore licet; quid enim commisit Iason? 25
Quem nisi crudelem non tangat Iasonis aetas
et genus et virtus? Quem non, ut cetera desint,
ore movere potest? Certe mea pectora movit.
Anmerkungen:
Minyae - mythologisches Volk Griechenlands aus der Umgebung Orchomenos'
Pagasai - Stadt in Thessalien, Griechenland
Phineus - Seher und Sohn des phönizischen Königs Agenor
Phasis - Stadt am Schwarzen Meer im heutigen Georgien
Phrixeaque vellera - das goldene Vlies
Aeetias - Medea
s. auch:
Gemälde "Jason und Medea" (G. Moreau, 1865)
Stich "Medea und Jason" (Virgil Solis, 1564)
zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zum ganzen Text des Mythos.
spretis tamen omnibus unam
ille colit nymphen, quam quondam in colle Palati
dicitur Ionio peperisse Venilia Iano.
Haec ubi nubilibus primum maturuit annis, 335
praeposito cunctis Laurenti tradita Pico est,
rara quidem facie, sed rarior arte canendi,
unde Canens dicta est: Silvas et saxa movere
et mulcere feras et flumina longa morari
ore suo volucresque vagas retinere solebat. 340
Quae dum feminea modulatur carmina voce,
exierat tecto Laurentes Picus in agros,
indigenas fixurus apros, tergumque premebat
acris equi laevaque hastilia bina ferebat,
poeniceam fulvo chlamydem contractus ab auro. 345
Venerat in silvas et filia Solis easdem,
utque novas legeret fecundis collibus herbas,
nomine dicta suo Circaea reliquerat arva;
quae simul ac iuvenem virgultis abdita vidit,
obstipuit: Cecidere manu, quas legerat, herbae, 350
flammaque per totas visa est errare medullas.
Ut primum valido mentem collegit ab aestu,
quid cuperet, fassura fuit; ne posset adire,
cursus equi fecit circumfususque satelles.
‚Non‘ ait ‚effugies, vento rapiare licebit, 355
si modo me novi, si non evanuit omnis
herbarum virtus nec me mea carmina fallunt.‘
Dixit, et effigiem nullo cum corpore falsi
finxit apri praeterque oculos transcurrere regis
iussit et in densum trabibus nemus ire videri, 360
plurima qua silva est et equo loca pervia non sunt.
Haud mora, continuo praedae petit inscius umbram
Picus equique celer spumantia terga relinquit
spemque sequens vanam silva pedes errat in alta.
Concipit illa preces et verba precantia dicit 365
ignotosque deos ignoto carmine adorat,
quo solet et niveae vultum confundere Lunae
et patrio capiti bibulas subtexere nubes.
Tum quoque cantato densetur carmine caelum,
et nebulas exhalat humus, caecisque vagantur 370
limitibus comites, et abest custodia regis.
Nacta locum tempusque ‚Per, o, tua lumina‘ dixit,
‚quae mea ceperunt, perque hanc, pulcherrime, formam,
quae facit, ut supplex tibi sim dea, consule nostris
ignibus et socerum, qui pervidet omnia, Solem 375
accipe nec durus Titanida despice Circen.‘
Dixerat; ille ferox ipsamque precesque relinquit,
et ‚quaecumque es‘ ait ‚non sum tuus. Altera captum
me tenet et teneat per longum, conprecor, aevum,
nec Venere externa socialia foedera laedam, 380
dum mihi Ianigenam servabunt fata Canentem.‘
Saepe retemptatis precibus Titania frustra,
‚Non inpune feres neque‘ ait ‚reddere Canenti,
laesaque quid faciat, quid amans, quid femina, disces
rebus‘ ait, ‚sed amans et laesa et femina Circe!‘ 385
Tum bis ad occasum, bis se convertit ad ortus,
ter iuvenem baculo tetigit, tria carmina dixit.
Ille fugit, sed se solito velocius ipse
currere miratur; pennas in corpore vidit
seque novam subito Latiis accedere silvis 390
indignatus avem duro fera robora rostro
figit et iratus longis dat vulnera ramis.
Purpureum chlamydis pennae traxere colorem,
fibula quod fuerat vestemque momorderat aurum,
pluma fit, et fulvo cervix praecingitur auro, 395
nec quicquam antiquum Pico nisi nomina restant.
Interea comites, clamato saepe per agros
nequiquam Pico nullaque in parte reperto
inveniunt Circen (nam iam tenuaverat auras
passaque erat nebulas ventis ac sole recludi) 400
criminibusque premunt veris regemque reposcunt
vimque ferunt saevisque parant incessere telis.
Illa nocens spargit virus sucosque veneni
et Noctem Noctisque deos Ereboque Chaoque
convocat et longis Hecaten ululatibus orat: 405
Exsiluere loco (dictu mirabile) silvae,
ingemuitque solum, vicinaque palluit arbor,
sparsaque sanguineis maduerunt pabula guttis,
et lapides visi mugitus edere raucos,
et latrare canes et humus serpentibus atris 410
squalere et tenues animae volitare vindentur.
Attonitum monstris vulgus pavet; illa paventis
ora venenata tetigit mirantia virga,
cuius ab attactu variarum monstra ferarum
in iuvenes veniunt: Nulli sua mansit imago. 415
Sparserat occiduus Tartessia litora Phoebus,
et frustra coniunx oculis animoque Canentis
exspectatus erat: Famuli populusque per omnes
discurrunt silvas atque obvia lumina portant;
nec satis est nymphae flere et lacerare capillos 420
et dare plangorem (facit haec tamen omnia), seque
proripit ac Latios errat vesana per agros.
Sex illam noctes, totidem redeuntia solis
lumina viderunt inopem somnique cibique
per iuga, per valles, qua fors ducebat, euntem; 425
ultimus adspexit fessam luctuque viaque
Thybris et in gelida ponentem corpora ripa:
Illic cum lacrimis ipso modulata dolore
verba sono tenui maerens fundebat, ut olim
carmina iam moriens canit exequialia cygnus. 430
Luctibus extremum tenues liquefacta medullas
tabuit inque leves paulatim evanuit auras.
Fama tamen signata loco est, quem rite Canentem
nomine de nymphae veteres dixere coloni.‘
Anmerkungen:
Palati - Palatin, einer der sieben Hügel Roms
Janus - römischer Gott des Anfangs und des Endes, der Türen und Tore
Venilia - Frau des Janus
Laurentum - antike Hafenstadt unweit von Rom
chlamys - kurzer Reit- oder Reisemantel
filia Solis - Circe
Erebos - Gott der Finsternis
Hekate - Göttin der Magie und Totenbeschwörung
Phoebus - Beiname des Gottes Apollon
Latium - Gebiet um Rom und nordwestlich davon
Thybris - Tiber
s. auch:
Stich "Picus und Circe" (Virgil Solis, 1564)
Zur Vertiefung:
‚Certet‘ ait ‚mecum! Nihil est, quod victa recusem.‘ 25
Pallas anum simulat falsosque in tempora canos
addit et infirmos baculo quoque sustinet artus;
tum sic orsa loqui: ‚Non omnia grandior aetas,
quae fugiamus, habet: Seris venit usus ab annis.
Consilium ne sperne meum. Tibi fama petatur 30
inter mortales faciendae maxima lanae:
Cede deae veniamque tuis, temeraria dictis
supplice voce roga: Veniam dabit ilia roganti.‘
Adspicit hanc torvis inceptaque fila relinquit
vixque manum retinens confessaque vultibus iram 35
talibus obscuram resecuta est Pallada dictis:
‚Mentis inops longaque venis confecta senecta,
et nimium vixisse diu nocet. Audiat istas,
siqua tibi nurus est, siqua est tibi filia, voces.
Consilii satis est in me mihi, neve monendo 40
profecisse putes, eadem est sententia nobis.
Cur non ipsa venit? Cur haec certamina vitat?‘
Tum dea ‚Venit!‘ ait formamque removit anilem
Palladaque exhibuit. Venerantur numina nymphae
Mygdonidesque nurus, sola est non territa virgo; 45
sed tamen erubuit, subitusque invita notavit
ora rubor rursusque evanuit, ut solet aer
purpureus fieri, cum primum aurora movetur,
et breve post tempus candescere solis ab ortu.
Perstat in incepto stolidaeque cupidine palmae 50
in sua fata ruit: Neque enim love nata recusat
nec monet ulterius nec iam certamina differt.
Haud mora, constituunt diversis partibus ambae
et gracili geminas intendunt stamine telas:
tela iugo vincta est, stamen secernit harundo, 55
inseritur medium radiis subtemen acutis,
quod digiti expediunt, atque inter stamina ductum
percusso paviunt insecti pectine dentes.
Utraque festinant cinctaeque ad pectora vestes
bracchia docta movent studio fallente laborem. 60
Illic et Tyrium quae purpura sensit aenum
texitur et tenues parvi discriminis umbrae,
qualis ab imbre solet percussis solibus arcus
inficere ingenti longum curvamine caelum,
in quo diversi niteant cum mille colores, 65
transitus ipse tamen spectantia lumina fallit:
Usque adeo, quod tangit, idem est; tamen ultima distant.
Illic et lentum filis inmittitur aurum,
et vetus in tela deducitur argumentum.
Cecropia Pallas scopulum Mavortis in arce 70
pingit et antiquam de terrae nomine litem.
Bis sex caelestes medio Iove sedibus altis
augusta gravitate sedent; sua quemque deorum
inscribit facies: Iovis est regalis imago;
stare deum pelagi longoque ferire tridente 75
aspera saxa facit medioque e vulnere saxi
exsiluisse fretum, quo pignore vindicet urbem;
at sibi dat clipeum, dat acutae cuspidis hastam,
dat galeam capiti, defenditur aegide pectus,
percussamque sua simulat de cuspide terram 80
edere cum bacis fetum canentis olivae,
mirarique deos; operis victoria finis.
Ut tamen exemplis intellegat aemula laudis,
quod pretium speret pro tam furialibus ausis,
quattuor in partes certamina quattuor addit 85
clara colore suo, brevibus distincta sigillis.
Threiciam Rhodopen habet angulus unus et Haemum,
nunc gelidos montes, mortalia corpora quondam,
nomina summorum sibi qui tribuere deorum.
Altera Pygmaeae fatum miserabile matris 90
pars habet: Hanc Iuno victam certamine iussit
esse gruem populisque suis indicere bellum.
Pinxit et Antigonen ausam contendere quondam
cum magni consorte Iovis, quam regia Iuno
in volucrem vertit, nec profuit Ilion illi 95
Laomedonve pater, sumptis quin candida pennis
ipsa sibi plaudat crepitante ciconia rostro.
Qui superest solus, Cinyran habet angulus orbum,
isque gradus templi, natarum membra suarum,
amplectens saxoque iacens lacrimare videtur. 100
Circuit extremas oleis pacalibus oras
(is modus est) operisque sua facit arbore finem.
Maeonis elusam designat imagine tauri
Europam: Verum taurum, freta vera putares;
ipsa videbatur terras spectare relictas 105
et comites clamare suas tactumque vereri
adsilientis aquae timidasque reducere plantas.
Fecit et Asterien aquila luctante teneri,
fecit olorinis Ledam recubare sub alis;
addidit, ut satyri celatus imagine pulchram 110
Iuppiter inplerit gemino Nycteida fetu,
Amphitryon fuerit, cum te, Tirynthia, cepit,
aureus ut Danaen, Asopida luserit ignis,
Mnemosynen pastor, varius Deoida serpens.
Te quoque mutatum torvo, Neptune, iuvenco 115
virgine in Aeolia posuit, tu visus Enipeus
gignis Aloidas, aries Bisaltida fallis;
et te flava comas frugum mitissima mater
sensit equum, sensit volucrem crinita colubris
mater equi volucris, sensit delphina Melantho: 120
Omnibus his faciemque suam faciemque locorum
Reddidit. Est illic agrestis imagine Phoebus,
utque modo accipitris pennas, modo terga leonis
gesserit, ut pastor Macareida luserit Issen,
Liber ut Erigonen falsa deceperit uva, 125
ut Saturnus equo geminum Chirona crearit.
Ultima pars telae, tenui circumdata limbo
nexilibus flores hederis habet intertextos.
Non illud Pallas, non illud carpere Livor
possit opus: doluit successu flava virago 130
et rupit pictas, caelestia crimina, vestes,
utque Cytoriaco radium de monte tenebat,
ter quater ldmoniae frontem percussit Arachnes.
Non tulit infelix laqueoque animosa ligavit
guttura; pendentem Pallas miserata levavit 135
atque ita ‚Vive quidem, pende tamen, inproba‘ dixit,
‚lexque eadem poenae, ne sis secura futuri,
dicta tuo generi serisque nepotibus esto!‘
Post ea discedens sucis Hecateidos herbae
sparsit, et extemplo tristi medicamine tactae 140
defluxere comae, cum quis et naris et aures,
fitque caput minimum, toto quoque corpore parva est;
in latere exiles digiti pro cruribus haerent,
cetera venter habet, de quo tamen illa remittit
stamen et antiquas exercet aranea telas. 145
Anmerkungen:
Pallas - Göttin Athene
Mygdonia - nicht genau verortete Landschaft in Kleinasien
Aurora - römische Götin der Morgenröte
Tyrium - aus Tyros, phönizische Hafen- und Handelsstadt, berühmt für ihren Purpur
Mavors - Mars, römischer Gott des Krieges
Cecrops - mythischer König Attikas und Schiedsrichter im Streit zwischen Poseidon und Athene um den Namen der Landschaft Attika
aegis - schützender Umhang der Athene mit Schlangen und Medusenhaupt
Victoria - römische Göttin des Sieges
Rhodope und Haemus - Königspaar Thrakiens, die in Berge verwandelt wurden
pygmaeae - mythologische Volk Kleinwüchsiger am Rand der antiken Welt, es befindet sich im immerwährenden Krieg mit Kranichen
Antigone - Tochter des Laomedon
Ilion - Troja
Laomedon - mythologischer König Trojas und Vater Antigones
Kinyras - mythologischer König Zyperns, der mit seiner Tochter schlief, welche nach ihrer Flucht in Myrrhe verwandelt wurde (vgl. Ovid met. 10,298-502)
Maeonis - die Lydierin
Europa - Tochter des phönizischen Königs Agenor und Geliebte des Zeus
Asteria - Titanide, die Zeus' Annäherung zurückweist und deshalb in eine Wachtel verwandelt wird
Leda - Frau des spartanischen Königs Tyndareos, Geliebte des Zeus
gemino Nycteida - Antiope, Geliebte des Zeus
Amphitryon - Mann der Alkmene, irdischer Vater Herakles'
Tirynthia - Alkmene, Geliebte des Zeus und Mutter Herakles'
Danae - Geliebte des Zeus und Mutter Perseus'
Asopida - Aigina, die Tochter des Asopos und Geliebte des Zeus
Mnemosyne - Mutter der neun Musen und Geliebte des Zeus
Deoida - Persephone, Tochter der Demeter und Geliebte des Zeus
Aeolia - Melanippe, Tochter des Aiolos und Geliebte des Neptun
Enipeus - Flussgott, der die verheiratete Tyros aus Anstand zurückwies
Bisaltida - Theophane, Tochter des Bisaltes, Geliebte des Neptun
mitissima mater - Demeter
mater equi volucris - Gorgo Medusa
Melantho - Tochter des Deucalion, Geliebte des Neptun
agrestis imagine Phoebus - nach seiner Verbannung vom Olymp diente Apoll als Hirte beim König Admetos in Thessalien
accipitris pennas - für diese Verwandlung gibt es keine weiteren Hinweise in der antiken Literatur
Isse - Tochter des Makareus, König von Lesbos
Liber - Bacchus, römischer Gott der Fruchtbarkeit und des Weins
Erigone - Tochter des Atheners Ikarios, dem Bacchus die Weintraube schenkte
Chiron - Kentaur, Sohn des Saturn und der Philyra
Livor - der Neid
Kytoros - Berg am schwarzen Meer, an dessen Fuß sich die gleichnamige Siedlung befindet
s. auch:
U. Reinhardt, Arachne und die Liebschaften der Götter. Eine Mythennovelle aus Ovids Metamorphoses mit ihrer literarischen und bildlichen Rezeption bis zur Gegenwart, Paradeigmata 22 (Freiburg/Berlin/Wien 2014).
Zur Vertiefung:
Ecce venit comitum Niobe celeberrima turba, 165
vestibus intexto Phrygiis spectabilis auro
et, quantum ira sinit, formosa movensque decoro
cum capite inmissos umerum per utrumque capillos
constitit; utque oculos circumtulit alta superbos,
‚Quis furor, auditos‘ inquit ‚praeponere visis 170
caelestes? Aut cur colitur Latona per aras,
numen adhuc sine ture meum est? Mihi Tantalus auctor,
cui licuit soli superorum tangere mensas;
Pleiadum soror est genetrix mea; maximus Atlas
est avus, aetherium qui fert cervicibus axem; 175
Iuppiter alter avus: Socero quoque glorior illo.
Me gentes metuunt Phrygiae, me regia Cadmi
sub domina est, fidibusque mei commissa mariti
moenia cum populis a meque viroque reguntur.
In quamcumque domus adverti lumina partem, 180
inmensae spectantur opes. Accedit eodem
digna dea facies; huc natas adice septem
et totidem iuvenes et mox generosque nurusque.
Quaerite nunc, habeat quam nostra superbia causam,
nescio quoque audete satam Titanida Coeo 185
Latonam praeferre mihi, cui maxima quondam
exiguam sedem pariturae terra negavit!
Nec caelo nec humo nec aquis dea vestra recepta est:
Exsul erat mundi, donec miserata vagantem
‚Hospita tu terris erras, ego‘ dixit ‚in undis‘, 190
instabilemque locum Delos dedit. Illa duorum
facta parens: Uteri pars haec est septima nostri.
Sum felix (Quis enim neget hoc?) felixque manebo
(Hoc quoque quis dubitet?): Tutam me copia fecit.
Maior sum, quam cui possit Fortuna nocere, 195
multaque ut eripiat, multo mihi plura relinquet.
Excessere metum mea iam bona: Fingite demi
huic aliquid populo natorum posse meorum,
non tamen ad numerum redigar spoliata duorum,
Latonae turbam: Qua quantum distat ab orba? 200
Ite, †satis, propere sacris† laurumque capillis
ponite.‘ Deponunt et sacra infecta relinquunt,
quodque licet, tacito venerantur murmure numen.
Indignata dea est summoque in vertice Cynthi
talibus est dictis gemina cum prole locuta: 205
‚En ego, vestra parens, vobis animosa creatis
et nisi Iunoni nulli cessura dearum,
an dea sim, dubitor perque omnia saecula cultis
arceor, ο nati, nisi vos succurritis, aris.
Nec dolor hic solus: Diro convicia facto 210
Tantalis adiecit vosque est postponere natis
ausa suis et me, quod in ipsam reccidat, orbam
dixit et exhibuit linguam scelerata paternam.‘
Adiectura preces erat his Latona relatis:
‚Desine!‘ Phoebus ait, ‚poenae mora longa querella est.‘ 215
Dixit idem Phoebe celerique per aëra lapsu
contigerant tecti Cadmeida nubibus arcem.
Planus erat lateque patens prope moenia campus
adsiduis pulsatus equis, ubi turba rotarum
duraque mollierat subiectas ungula glaebas. 220
Pars ibi de septem genitis Amphione fortes
conscendunt in equos Tyrioque rubentia suco
terga premunt auroque graves moderantur habenas.
E quibus Ismenus, qui matri sarcina quondam
prima suae fuerat, dum certum flectit in orbem 225
quadripedis cursus spumantiaque ora coercet,
‚Ei mihi!‘ conclamat, medioque in pectore fixa
tela gerit frenisque manu moriente remissis
in latus a dextro paulatim defluit armo.
Proximus audito sonitu per inane pharetrae 230
frena dabat Sipylus, veluti cum praescius imbris
nube fugit visa pendentiaque undique rector
carbasa deducit, ne qua levis effluat aura;
frena tamen dantem non evitabile telum
consequitur summaque tremens cervice sagitta 235
haesit, et exstabat nudum de gutture ferrum.
Ille, ut erat pronus, per crura admissa iubasque
volvitur et calido tellurem sanguine foedat.
Phaedimus infelix et aviti nominis heres
Tantalus, ut solito finem inposuere labori, 240
transierant ad opus nitidae iuvenale palaestrae
et iam contulerant arto luctantia nexu
pectora pectoribus: contento concita nervo,
sicut erant iuncti, traiecit utrumque sagitta.
Ingemuere simul, simul incurvata dolore 245
membra solo posuere, simul suprema iacentes
lumina versarunt, animam simul exhalarunt.
Adspicit Alphenor laniataque pectora plangens
advolat, ut gelidos conplexibus adlevet artus,
inque pio cadit officio; nam Delius illi 250
intima fatifero rupit praecordia ferro.
Quod simul eductum est, pars est pulmonis in hamis
eruta cumque anima cruor est effusus in auras.
At non intonsum simplex Damasichthona vulnus
adficit: Ictus erat, qua crus esse incipit et qua 255
mollia nervosus facit internodia poples,
dumque manu temptat trahere exitiabile telum,
altera per iugulum pennis tenus acta sagitta est;
expulit hanc sanguis seque eiaculatus in altum
emicat et longe terebrata prosilit aura. 260
Ultimus Ilioneus non profectura precando
bracchia sustulerat ‚Di‘ que ‚o communiter omnes‘
dixerat ignarus non omnes esse rogandos,
‚Parcite!‘ motus erat, cum iam revocabile telum
non fuit, arquitenens; minimo tamen occidit ille 265
vulnere, non alte percusso corde sagitta.
Fama mali populique dolor lacrimaeque suorum
tam subitae matrem certam fecere ruinae
mirantem potuisse irascentemque, quod ausi
hoc essent superi, quod tantum iuris haberent; 270
nam pater Amphion ferro per pectus adacto
finierat moriens pariter cum luce dolorem.
Heu quantum haec Niobe Niobe distabat ab illa,
quae modo Latois populum submoverat aris
et mediam tulerat gressus resupina per urbem 275
invidiosa suis, at nunc miseranda vel hosti.
Corporibus gelidis incumbit et ordine nullo
oscula dispensat natos suprema per omnes;
a quibus ad caelum liventia bracchia tollens
‚Pascere, crudelis, nostro, Latona, dolore, 280
pascere‘ ait ‚satiaque meo tua pectora luctu
corque ferum satia!‘ dixit; ‚per funera septe
efferor. Exsulta, victrixque inimica triumpha!
Cur autem victrix? Miserae mihi plura supersunt
quam tibi felici: Post tot quoque funera vinco.‘ 285
Dixerat, et sonuit contento nervus ab arcu;
qui praeter Nioben unam conterruit omnes:
Illa malo est audax. Stabant cum vestibus atris
ante toros fratrum demisso crine sorores.
E quibus una trahens haerentia viscere tela 290
inposito fratri moribunda relanguit ore;
altera solari miseram conata parentem
conticuit subito duplicataque vulnere caeco est.
[Oraque compressit, nisi postquam spiritus ibat]
haec frustra fugiens collabitur, illa sorori 295
inmoritur; latet haec, illam trepidare videres;
sexque datis leto diversaque vulnera passis
ultima restabat: Quam toto corpore mater,
tota veste tegens ‚Unam minimamque relinque!
De multis minimam posco‘ clamavit ‚et unam.‘ 300
Dumque rogat, pro qua rogat, occidit. Orba resedit
exanimes inter natos natasque virumque
deriguitque malis: Nullos movet aura capillos,
in vultu color est sine sanguine, lumina maestis
stant inmota genis; nihil est in imagine vivum. 305
Ipsa quoque interius cum duro lingua palato
congelat, et venae desistunt posse moveri;
nec flecti cervix nec bracchia reddere motus
nec pes ire potest; intra quoque viscera saxum est.
Flet tamen et validi circumdata turbine venti 310
in patriam rapta est; ibi fixa cacumine montis
liquitur, et lacrimas etiam nunc marmora manant.
Anmerkungen:
Phrygia - Landschaft in Kleinasien
Latona - Geliebte des Zeus und Mutter von Artemis und Apollon
Tantalus - phrygischer König und Vater der Niobe
Pleiades - Töchter des Atlas und der Pleione, die in ein Sternenbild verwandelt wurden
Atlas - Titan, der das Himmelsgewölbe stützt
regia Cadmi - Theben
Coeus - Titan, Vater der Latona
Delos - Insel, die Neptun aus dem Wasser entstehen ließ, auf der Latona ihre Kinder entband
Fortuna - römische Schicksalsgöttin, Göttin des Glücks
Cynthus - Berg auf Delos
Iuno - römische Göttin der Geburt und der Ehe
Phoebe - Artemis
Amphion - Gatte der Niobe
Tyrium - aus Tyros, phönizische Hafen- und Handelsstadt, berühmt für ihren Purpur
Zur Vertiefung:
Arma gravi numero violentaque bella parabam
edere, materia conveniente modis.
Par erat inferior versus; risisse Cupido
dicitur atque unum surripuisse pedem.
‚Quis tibi, saeve puer, dedit hoc in carmina iuris? 5
Pieridum vates, non tua, turba sumus.
Quid, si praeripiat flavae Venus arma Minervae,
ventilet accensas flava Minerva faces?
Quis probet in silvis Cererem regnare iugosis,
lege pharetratae virginis arva coli? 10
Crinibus insignem quis acuta cuspide Phoebum
instruat, Aoniam Marte movente lyram?
Sunt tibi magna, puer, nimiumque potentia regna:
Cur opus affectas, ambitiose novum?
An, quod ubique, tuum est? Tua sunt Heliconia tempe? 15
Vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est?
Cum bene surrexit versu nova pagina primo,
attenuat nervos proximus ille meos.
Nec mihi materia est numeris levioribus apta,
aut puer aut longas compta puella comas.‘ 20
Questus eram, pharetra cum protinus ille soluta
legit in exitium spicula facta meum
lunavitque genu sinuosum fortiter arcum
‚Quod‘que ‚canas, vates, accipe’ dixit ‚opus!‘
Me miserum! Certas habuit puer ille sagittas. 25
Uror, et in vacuo pectore regnat Amor.
Sex mihi surgat opus numeris, in quinque residat;
ferrea cum vestris bella valete modis.
Cingere litorea flaventia tempora myrto,
Musa per undenos emodulanda pedes. 30
Anmerkungen:
Cupido - römischer Liebesgott
Minerva - römische Göttin der Weißheit und Schutzgöttin der Dichter
Venus - römische Göttin der Liebe
Ceres - römische Göttin der Fruchtbarkeit
Mars - römischer Gott des Krieges
Aonia - Name für Böotien
Lyra - Zupfinstrument (Leier)
Phoebus - Beiname des Gottes Apollon
Helicon - Berg in der Nähe des Golfes von Korinth
undenos pedes - Hendekasyllabus (Elfsilber)
lamque opus exegi, quod nec Iovis ira nec ignis
nec poterit ferrum nec edax abolere vetustas.
Cum volet, illa dies, quae nil nisi corporis huius
ius habet, incerti spatium mihi finiat aevi:
Parte tamen meliore mei super alta perennis 875
astra ferar, nomenque erit indelebile nostrum,
quaque patet domitis Romana potentia terris,
ore legar populi, perque omnia saecula fama,
siquid habent veri vatum praesagia, vivam.
Cur umquam Colchi Magnetida vidimus Argon
turbaque Phasiacam Graia bibistis aquam?
Cur mihi plus aequo flavi placuere capilli
et decor et linguae gratia ficta tuae?
Aut semel in nostras quoniam nova puppis harenas 15
venerat audaces attuleratque viros,
isset anhelatos non praemedicatus in ignes
immemor Aesonides oraque adusta boum!
Semina iecisset totidemque sevisset et hostes,
ut caderet cultu cultor ab ipse suo! 20
Quantum perfidiae tecum, scelerate, perisset!
Dempta forent capiti quam mala multa meo!
Est aliqua ingrato meritum exprobrare voluptas;
hac fruar, haec de te gaudia sola feram.
Iussus inexpertam Colchos advertere puppim 25
intrasti patriae regna beata meae.
Hoc illic Medea fui, nova nupta quod hic est;
quam pater est illi, tam mihi dives erat.
Hic Ephyren bimarem, Scythia tenus ille nivosa
omne tenet, Ponti qua plaga laeva iacet. 30
Accipit hospitio iuvenes Aeeta Pelasgos
et premitis pictos corpora Graia toros.
Tunc ego te vidi, tunc coepi scire, quis esses;
illa fuit mentis prima ruina meae.
Et vidi et perii! Nec notis ignibus arsi, 35
ardet ut ad magnos pinea taeda deos.
Anmerkungen:
Colchis - Region östlich des schwarzen Meeres
Magnesia - Küstenregion Thessaliens
Argo - Schiff mit dem die Argonauten das goldene Vlies aus Kolchis holten
Phasiacam aquam - der Fluss Phasia, der vom schwarzen Meer nach Kolchis führt
bibistis - Wasser von einem Ort zu trinken dient als Umschreibung dafür (länger) an einem Ort zu bleiben, ihn zu bewohnen
Aesonides - Jason, der Sohn des thessalischen Königs
Ephyre - Korinth auf der Peloponnes in Griechenland
bimarem - gemeint ist der Isthmus von Korinth
Scythia - Region westlich des schwarzen Meeres
Pontus - hier: das Schwarze Meer
Aeeta - Medea
Pelasgi - hier: Argonauten, Bevölkerung Thessaliens
Zur Vertiefung:
Aesopus auctor quam materiam repperit,
hanc ego polivi versibus senariis.
Duplex libelli dos est: quod risum movet
et quod prudentis vitam consilio monet.
Calumniari si quis autem voluerit, 5
quod arbores loquantur, non tantum ferae,
fictis iocari nos meminerit fabulis.
Anmerkungen:
Aesopus - griechischer Dichter von Fabeln und Gleichnissen aus dem 6. Jh. v. Chr.
senarius - römisches Versmaß aus sechs Versfüßen
s. auch:
F. Rodríguez Adrados, History of the Graeco-Latin Fable, Mnemosyne 201.1999 (Leiden 1999).
20 Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quamquam ipse plurima sacra obibat, ea maxime quae nunc ad Dialem flaminem pertinent. 2 Sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis desererentur flaminem Iovi adsiduum sacerdotem creavit insignique eum veste et curuli regia sella adornavit. Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino, 3 virginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. His ut adsiduae templi antistites essent stipendium de publico statuit; virginitate aliisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit.
Anmerkungen:
Numa Pompilius - zweiter König Roms Ende des 8./Anfang des 7. Jhs. v. Chr.
Romulus - mythologischer Gründer Roms
Quirinus - altrömischer Kriegsgott und Namensgeber für einen der sieben Hügel Roms
Vesta - römische Göttin des Heims und des Herds
Alba - Alba Longa, Stadt südöstlich von Rom
Zur Vertiefung:
1 lam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos, duobus, Aeneae Antenorique, et vetusti iure hospitii et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerant, omne ius belli Achivos abstinuisse; 2 casibus deinde variis Antenorem cum multitudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem rege Pylaemene ad Troiam amisso quaerebant, venisse in intimum maris Hadriatici sinum, 3 Euganeisque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Enetos Troianosque eas tenuisse terras. Et in quem primum egressi sunt locum Troia vocatur pagoque inde Troiano nomen est: gens universa Veneti appellati. 4 Aenean ab simili clade domo profugum sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. 5 Troia et huic loco nomen est. Ibi egressi Troiani, ut quibus ab immenso prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui tum ea tenebant loca, ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris concurrunt. 6 Duplex inde fama est. Alii proelio victum Latinum pacem cum Aenea, deinde adfinitatem iunxisse tradunt: alii, cum instructae acies constitissent, 7 priusquam signa canerent processisse Latinum inter primores ducemque advenarum evocasse ad conloquium; percunctatum deinde qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo quidve quaerentes in agrum Laurentem exissent, 8 postquam audierit multitudinem Troianos esse, ducem Aenean filium Anchisae et Veneris, cremata patria domo profugos, sedem condendaeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum gentis virique et animum vel bello vel paci paratum, dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. 9 Inde foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationem factam. Aenean apud Latinum fuisse in hospitio; ibi Latinum apud penates deos domesticum publico adiunxisse foedus filia Aeneae in matrimonium data. 10 Ea res utique Troianis spem adfirmat tandem stabili certaque sede finiendi erroris. Oppidum condunt; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. 11 Brevi stirpis quoque virilis ex novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen.
Anmerkungen:
Troia - Stadt in Nordwestanatolien, Schauplatz von Homers Ilias
Aeneas - Sohn des Anchises und der Aphrodite
Antenor - einer der weisesten Trojaner und Vermittler im Krieg
Helena - Tochter des Zeus und der Leda, ihre Entführung war der Grund für den trojanischen Krieg
Archivi - andere Bezeichnung für die Griechen
Eneti - Volk aus Paphlagonien
Paphlagonia - Region an der Südküste des Schwarzen Meeres
Euganei - Volk aus der Region Venetia
Macedonia - Region auf der Balkanhalbinsel
Laurentes - Stadt an der Küste südlich von Rom
Latinus - König über das Volk der Aborigines in Latium
penates - Schutzgötter der Familie und des Haushalts
filia - Lavinia, die Tochter des Latinus
Zur Vertiefung:
29 Iam Hadrumetum pervenerat Hannibal, unde, ad reficiendum ex iactatione maritima militem paucis diebus sumptis, excitus pavidis nuntiis omnia circa Carthaginem obtineri armis adferentium, magnis itineribus Zamam contendit. 2 Zama quinque dierum iter ab Carthagine abest. Inde praemissi speculatores cum excepti ab custodibus Romanis deducti ad Scipionem essent, traditos eos tribuno militum iussosque omisso metu visere omnia, per castra qua vellent circumduci iussit; 3 percontatusque satin per commodum omnia explorassent, datis qui prosequerentur retro ad Hannibalem dimisit.
3 Carthaginiensium sociorumque caesa eo die supra viginti milia; par ferme numerus captus cum signis militaribus centum triginta duobus, elephantis undecim. Victores ad mille et quingenti cecidere.
Anmerkungen:
Hadrumetum - Hafenstadt in Nordafrika, heute Sousse in Tunesien
Hannibal Barkas - punischer Feldherr (*247 v. Chr., +183 v. Chr.)
Zama - Schlachtfeld in Nordtunesien, etwa 150km südwestlich von Tunis
Publius Cornelius Scipio Africanus - römischer Feldherr und Sieger über Hannibal (*235 v. Chr., +183 v. Chr)
s. auch:
Liv. 21,4,3-10 zu den Charaktereigenschaften Hannibals
Sil. 17,385-406
P. Barcelo, Hannibal (München 1997).
Zur Vertiefung:
31 Cum ergo sublatam tribunorum intercessionem ipsosque urbe cessisse nuntiatum esset, praemissis confestim clam cohortibus, ne qua suspicio moveretur, et spectaculo publico per dissimulationem interfuit et formam, qua ludum gladiatorium erat aedificaturus, consideravit et ex consuetudine convivio se frequenti dedit. 2 Dein post solis occasum mulis e proximo pistrino ad vehiculum iunctis occultissimum iter modico comitatu ingressus est; et cum luminibus extinctis decessisset via, diu errabundus tandem ad lucem duce reperto per angustissimos tramites pedibus evasit. Consecutusque cohortis ad Rubiconem flumen, qui provinciae eius finis erat, paulum constitit, ac reputans quantum moliretur, conversus ad proximos: ‚Etiam nunc‘, inquit, ‚regredi possumus; quod si ponticulum transierimus, omnia armis agenda erunt.‘ 32 Cunctanti ostentum tale factum est. Quidam eximia magnitudine et forma in proximo sedens repente apparuit harundine canens; ad quem audiendum cum praeter pastores plurimi etiam ex stationibus milites concurrissent interque eos et aeneatores, rapta ab uno tuba prosiliuit ad flumen et ingenti spiritu classicum exorsus pertendit ad alteram ripam. Tunc Caesar: ‚Eatur‘, inquit, ‚quo deorum ostenta et inimicorum iniquitas vocat. Iacta alea est‘, inquit. 33 Atque ita traiecto exercitu, adhibitis tribunis plebis, qui pulsi supervenerant, pro contione fidem militum flens ac veste a pectore discissa invocavit.
Anmerkungen:
tribunus - römischer Amtsträger, hier: Volkstribun, der für Caesars Interessen in Rom arbeitet
urbe cessisse nuntiatum esset - hier: Rom
cohors - militärische Einheit von ca. 480 Mann
Rubicon - Fluss in Nordostitalien
harundo - Rohrflöte/Hirtenflöte
aeneatores - Militärmusiker, zu ihnen gehören die tubicines, cornicines und bucinatores
s. auch:
Gemälde "Cäsar am Rubikon" (Wilhelm Trübner, 1880)
Zur Vertiefung:
2 Postquam Bruto et Cassio caesis nulla iam publica arma, Pompeius apud Siciliam oppressus exutoque Lepido, interfecto Antonio ne Iulianis quidem partibus nisi Caesar dux reliquus, posito triumviri nomine consulem se ferens et ad tuendam plebem tribunicio iure contentum, ubi militem donis, populum annona, cunctos dulcedine otii pellexit, insurgere paulatim, munia senatus magistratuum legum in se trahere, nullo adversante, cum ferocissimi per acies aut proscriptione cecidissent, ceteri nobilium, quanto quis servitio promptior, opibus et honoribus extollerentur ac novis ex rebus aucti tuta et praesentia quam vetera et periculosa mallent. Neque provinciae illum rerum statum abnuebant, suspecto senatus populique imperio ob certamina potentium et avaritiam magistratuum, invalido legum auxilio, quae vi ambitu, postremo pecunia turbabantur.
Anmerkungen:
Marcus Iunius Brutus Caepio - römischer Staatsmann und einer der Mörder Caesars (* 85 v. Chr.; + 42 v. Chr.)
Gaius Cassius Longinus - römischer Staatsmann und Verschwörer gegen Caesar (* vor 85 v. Chr.; + 42 v. Chr.)
Gnaeus Pompeius Magnus - römischer Staatsmann und Feldherr, Gegenspieler Caesars im Bürgerkrieg (* 106 v. Chr.; † 48 v. Chr.)
Marcus Aemilius Lepidus - römischer Staatsmann und Anhänger Caesars, er wurde politisch von Caesars Nachfolger Octavian entmachtet (* um 90 v. Chr.; + 12 v. Chr.)
Marcus Antonius - römischer Staatsmann und Anhänger Caesars, späterer Gegenspieler Octavians, Beging nach seiner Niederlage zusammen mit seiner Geliebten Kleopatra Selbstmord (+ 30 v. Chr.)
Caesar - hier: Gaius Octavius, der von Caesar im Jahr 44 v. Chr. adoptiert wurde und dessen Namen annahm (* 63 v. Chr., + 14 n. Chr.)
triumvir - Einer von drei Männern, die über das römische Reich regierten (das Triumvirat bestand aus Octavian, Lepidus und Marc Anton)
consul - höchstes politisches Amt der römischen Republik
s. auch:
W. Eck, Augustus und seine Zeit (München 2009).
12 Britanniae pars interior ab iis incolitur, quos natos in insula ipsi memoria proditum dicunt, maritima pars ab iis, qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio transierant – qui omnes fere iis nominibus civitatum appellantur, quibus orti ex civitatibus eo pervenerunt – et bello inlato ibi remanserunt atque agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia, pecorum numerus ingens. Utuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia. Aere utuntur importato. Materia cuiusque generis ut in Gallia est praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant. Haec tamen alunt animi voluptatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia remissioribus frigoribus.
14 Ex iis omnibus longe sunt humanissimi, qui Cantium incolunt, quae regio est maritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horribiliores sunt in pugna aspectu. Capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. Uxores habent deni duodenique inter se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis. Sed qui sunt ex iis nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est.
Anmerkungen:
Gallia - Region, etwa in den Landesgrenzen des heutigen Frankreich
fas non putant - das Nahrungstabu der Britannier ist nicht historisch belegt
Cantium - das heutige Kent in Südostengland
vitrum - Waid
Zur Vertiefung:
In Gallia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis partibusque, sed p⟨a⟩ene etiam in singulis domibus factiones sunt earumque factionum sunt principes, qui summam auctoritatem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat. Idque eius rei causa antiquitus institutum videtur, ne quis ex plebe contra potentiorem auxilii egeret. Suos enim quisque opprimi et circumveniri non patitur neque, aliter si faciat, ullam inter suos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est in summa totius Galliae; namque omnes civitates in partes divisae sunt duas.
13 In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore, genera sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audet per se, nullo adhibetur consilio. Plerique cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant. Nobilibus in hos eadem omnia sunt iura, quae dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata procurant, religiones interpretantur. Ad hos magnus adulescentium numerus disciplinae causa concurrit magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt, et si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt. Si qui aut privatus aut populus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditur neque honos ullus communicatur. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut, si qui ex reliquis excellit dignitate, succedit aut, si sunt plures pares, suffragio druidum adlegitur. Nonnumquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco consecrato. Huc omnes, undique, qui controversias habent, conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur, et nunc qui diligentius eam rem cognoscere volunt, plerumque illo discendi causa proficiscuntur.
14 Druides a bello abesse consuerunt neque tribute una cum reliquis pendunt.
15 Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit – quod ante Caesaris adventum fere quotannis accidere solebat, uti aut ipsi iniurias inferrent aut inlatas propulsarent – , omnes in bello versantur, atque eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se ambactos clientesque habet.
16 Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam causam, qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliis periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant aut se immolaturos vovent, administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur, quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorum inmortalium numen placari arbitrantur, publiceque eiusdem generis habent instituta sacrificia. Alii inmani magnitudine simulacra habent, quorum contexta viminibus membra vivis hominibus complent. Quibus succensis circumventi flamma exanimantur homines.
19 Uter eorum vita superaverit, ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit.
20 Quae civitates commodius suam rem publicam administrare existimantur, habent legibus sanctum, si quis quid de re p. a finitimis rumore ac fama acceperit, uti ad magistratum deferat neve cum quo alio communicet, quod saepe homines temerarios atque imperitos falsis rumoribus terreri et ad facinus impelli et de summis rebus consilium capere cognitum est. Magistratus, quae visa sunt, occultant, quaeque esse ex usu iudicaverunt, multitudini produnt. De re p. nisi per concilium loqui non conceditur
Anmerkungen:
zu den Druiden vgl. Strabo IV, 4, 4–5
s. auch:
für eine Kurzzusammenfassung s. H.-J. Glücklich, Caesar - Feldherr, Politiker, Vordenker. Bellum Gallicum (Stuttgart 2010) 100-101.
Zur Vertiefung:
Hier gelangen Sie zu den vollständigen Kapiteln.
21 Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam. Reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei militaris consistit; a parvis labori ac duritiae student. Qui diutissime impuberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali[i] staturam, ali[i] vires nervosque confirmari putant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus. Cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur, magna corporis parte nuda.
22 Agri culturae non student, maiorque pars eorum victus in lacte, caseo carne consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios, sed magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum, quique una coierunt, quantum et quo loco visum est agri adtribuunt atque anno post alio transire cogunt. Eius rei multas adferunt causas: Ne adsidua consuetudine capti studium belli gerendi agri cultura commutent; [...]
23 [...] Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant. Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi velint, profiteantur, consurgunt ii, qui et causam et hominem probant, suumque auxilium pollicentur atque a multitudine conlaudantur. Qui ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides derogatur. Hospitem violare fas non putant. [...]
25 Hinc se flectit sinistrorsus diversis a flumine regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinem attingit. Neque quisquam est huius Germaniae, qui se [aut audisse] aut adisse ad initium eius silvae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut quo ex loco oriatur, acceperit. Multaque in ea genera ferarum nasci constat, quae reliquis in locis visa non sint, ex quibus, quae maxime differant a ceteris et memoriae prodenda videantur, haec sunt.
26 Est bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornu existit excelsius magisque derectum his, quae nobis nota sunt, cornibus; ab eius summo sicut palmae ramique late diffunduntur. Eadem est feminae marisque natura, eadem forma magnitudoque cornuum.
27 Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis capris figura et varietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque habent. Neque quietis causa procumbunt neque, si quo adflictae casu conciderunt, erigere sese aut sublevare possunt. His sunt arbores pro cubilibus. Ad eas se adplicant atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. Quarum ex vestigiis cum est animadversum a venatoribus, quo se recipere consuerint, omnes eo loco aut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur. Huc cum se consuetudine reclinaverunt, infirmas arbores pondere adfligunt atque una ipsae concidunt.
28 Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudine paulo infra elephantos, specie et colore et figura tauri. Magna vis est eorum et magna velocitas; neque homini neque ferae, quam conspexerunt, parcunt. [...]
Anmerkungen:
Vulcanus - römischer Gott des Feuers und der Metallhandwerker
zu den Kulten der Germanen vgl. Tac. Germ. 9
zum Ackerbau bei den Germanen vgl. Tac. Germ. 26
zu den Beziehungen zu den Galliern vgl. Tac. Germ. 28
zur Vertiefung:
17 Est enim et scientia comprehendenda rerum plurimarum, sine qua verborum volubilitas inanis atque inridenda est, et ipsa oratio conformanda non solum electione, sed etiam constructione verborum et omnes animorum motus, quos hominum generi rerum natura tribuit, penitus pernoscendi, quod omnis vis ratioque dicendi in eorum, qui audiunt, mentibus aut sedandis aut excitandis expromenda est. Accedat eodem oportet lepos quidam facetiaeque et eruditio libero digna celeritasque et brevitas et respondendi et lacessendi subtili venustate atque urbanitate coniuncta. 18 Tenenda praeterea est omnis antiquitas exemplorumque vis neque legum ac iuris civilis scientia neglegenda est. Nam quid ego de actione ipsa plura dicam, quae motu corporis, quae gestu, quae vultu, quae vocis conformatione ac varietate moderanda est? Quae sola per se ipsa quanta sit, histrionum levis ars et scaena declarat, in qua cum omnes in oris et vocis et motus moderatione elaborent, quis ignorat, quam pauci sint fuerintque, quos animo aequo spectare possimus? Quid dicam de thesauro rerum omnium, memoria? Quae nisi custos inventis cogitatisque rebus et verbis adhibeatur, intellegimus omnia, etiam si praeclarissima fuerint in oratore, peritura.
s. auch:
zur römischen Rhetorik allgemein s. W. Dominik - J. Hall, A companion to Roman Rhetoric (Oxford 2007).
zu Ciceros Werk de oratore s. G. Kennedy, The art of rhetoric in the Roman world 300 B.C. - 300 A.D. (Princeton 1972).
Zur Vertiefung:
79 Omne autem principium aut rei totius, quae agetur, significationem habere debebit aut aditum ad causam et munitionem aut quoddam ornamentum et dignitatem. Sed oportet, ut aedibus ac templis vestibula et aditus, sie causis principia pro portione rerum praeponere. Itaque in parvis atque infrequentibus causis ab ipsa re est exordiri saepe commodius. Sed cum erit utendum principio, quod plerumque erit, aut ex reo aut ex adversario aut ex re aut ex eis, apud quos agitur, sententias duci licebit. Ex reo - reos appello, quorum res est - , quae significent bonum virum, quae liberalem, quae calamitosum, quae misericordia dignum, quae valeant contra falsam criminationem; ex adversario autem isdem ex locis fere contraria; ex re, si crudelis, si nefanda, si praeter opinionem, si inmerito, si misera, si ingrata, si indigna, si nova, si quae restitui sanarique non possit; ex iis autem, apud quos agetur, ut benevolos beneque existimantis efficiamus, quod agendo efficitur melius quam rogando. Est id quidem in totam orationem confundendum nec minime in extremam; sed tamen multa principia ex eo genere gignuntur. Nam et attentum, monent Graeci, ut principio faciamus iudicem et docilem; quae sunt utilia, sed non principii magis propria quam reliquarum partium; faciliora autem in principiis, quod et attenti tum maxime sunt, cum omnia expectant, et dociles magis in initiis esse possunt. Inlustriora enim sunt, quae in principiis quam quae in mediis causis dicuntur aut arguendo aut refellendo. Maxima autem copia principiorum ad iudicem aut adliciendum aut incitandum ex iis locis trahitur, qui ad motus animorum conficiendos inerunt in causa; quos tamen totos in principio explicari non oportebit, sed tantum impelli iudicem primo leviter, ut iam inclinato reliqua incumbat oratio.
s. auch:
für einen kurzen Überblick über die römische Rede s. P. Riemer- M. Weißenberger - B. Zimmermann, Einführung in das Studium der Latinistik (München 2008) 96-98, 148-151.
zur römischen Rhetorik allgemein s. W. Dominik - J. Hall, A companion to Roman Rhetoric (Oxford 2007).
zu Ciceros Werk de oratore s. G. Kennedy, The art of rhetoric in the Roman world 300 B.C. - 300 A.D. (Princeton 1972).
Zur Vertiefung:
116 Ad probandum autem duplex est oratori subiecta materies: una rerum earum quae non excogitantur ab oratore, sed in re positae ratione tractantur, ut tabulae, testimonia, pacta, conventa, quaestiones, leges, senatus consulta, res iudicatae, decreta, responsa, reliqua, si quae sunt, quae non reperiuntur ab oratore, sed ad oratorem a causa atque a re deferuntur; altera est, quae tota in disputatione et in argumentatione oratoris conlocata est.
182 Valet igitur multum ad vincendum probari mores et instituta et facta et vitam et eorum, qui agent causas, et eorum, pro quibus, et item improbari adversariorum, animosque eorum apud quos agetur, conciliari quam maxime ad benevolentiam cum erga oratorem tum erga illum, pro quo dicet orator. Conciliantur autem animi dignitate hominis, rebus gestis, existimatione vitae; quae facilius ornari possunt, si modo sunt, quam fingi, si nulla sunt. Sed haec adiuvat in oratore lenitas vocis, vultus pudoris significatio, verborum comitas; si quid persequare acrius, ut invitus et coactus facere videare. Facilitatis, liberalitatis, mansuetudinis, pietatis, grati animi, non appetentis non avidi signa proferre perutile est; eaque omnia quae proborum demissorum, non acrium, non pertinacium, non litigiosorum, non acerborum sunt, valde benevolentiam conciliant abalienantque ab iis, in quibus haec non sunt. Itaque eadem sunt in adversarios ex contrario conferenda.
178 Haec ut et properans et apud doctos et semidoctus ipse percurro, ut aliquando ad illa maiora veniamus. Nihil est enim in dicendo, Catule, maius, quam ut faveat oratori is qui audiet, utique ipse sic moveatur, ut impetu quodam animi et perturbarione magis quam iudicio aut consilio regatur. Plura enim multo homines iudicant odio aut amore aut cupiditate aut iracundia aut dolore aut laetitia aut spe aut timore aut errore aut aliqua permotione mentis quam veritate aut praescripto aut iuris norma aliqua aut iudicii formula aut legibus. Quare, nisi quid vobis aliud placet, ad illa pergamus.
Anmerkungen:
Quintus Lutatius Catulus - römischer Politiker und Schriftsteller (+ um 150 v. Chr., + 87 v. Chr.), Gesprächspartner Ciceros im 2. Buch
s. auch:
für einen kurzen Überblick über die römische Rede s. P. Riemer- M. Weißenberger - B. Zimmermann, Einführung in das Studium der Latinistik (München 2008) 96-98, 148-151.
zu Ciceros Werk de oratore s. G. Kennedy, The art of rhetoric in the Roman world 300 B.C. - 300 A.D. (Princeton 1972).
115 Ita omnis ratio dicendi tribus ad persuadendum rebus est nixa: ut probemus vera esse ea quae defendimus, ut conciliemus eos nobis qui audiunt, ut animos eorum ad quemcumque causa postulabit motum vocemus.
s. auch:
für einen kurzen Überblick über die römische Rede s. P. Riemer- M. Weißenberger - B. Zimmermann, Einführung in das Studium der Latinistik (München 2008) 96-98, 148-151.
zur römischen Rhetorik allgemein s. W. Dominik - J. Hall, A companion to Roman Rhetoric (Oxford 2007).
5 Maximis igitur in malis hoc tamen boni adsecuti videmur, ut ea litteris mandaremus quae nec erant satis nota nostris et erant cognitione dignissima. Quid enim est, per deos, optabilius sapientia, quid praestantius, quid homini melius, quid homine dignius? Hanc igitur qui expetunt philosophi nominantur, nec quicquam aliud est philosophia, si interpretan velis, praeter studium sapientiae. Sapientia autem est, ut a veteribus philosophis definitum est, rerum divinarum et humanarum causarumque quibus eae res continentur scientia. Cuius studium qui vituperat haud sane intellego quidnam sit quod laudandum putet. 6 Nam sive oblectatio quaeritur animi requiesque curarum, quae conferri cum eorum studiis potest qui semper aliquid anquirunt quod spectet et valeat ad bene beateque vivendum? Sive ratio constantiae virtutisque ducitur, aut haec ars est aut nulla omnino per quam eas adsequamur. Nullam dicere maximarum rerum artem esse, cum minimarum sine arte nulla sit, hominum est parum considerate loquentium atque in maximis rebus errantium. Si autem est aliqua disciplina virtutis, ubi ea quaeretur cum ab hoc discendi genere discesseris? Sed haec cum ad philosophiam cohortamur accuratius disputari solent, quod alio quodam libro fecimus. Hoc autem tempore tantum nobis declarandum fuit cur orbati reipublicae muneribus ad hoc nos studium potissimum contulissemus.
Quaerimus igitur quid sit extremum et ultimum bonorum, quod omnium philosophorum sententia tale debet esse ut ad id omnia referri oporteat, ipsum autem nusquam. Hoc Epicurus in voluptate ponit, quod summum bonum esse vult, summumque malum dolorem, idque instituit docere sic: 30 Omne animal, simul atque natum sit, voluptatem appetere eaque gaudere ut summo bono, dolorem aspernari ut summum malum et, quantum possit, a se repellere, idque facere nondum depravatum, ipsa natura incorrupte atque integre iudicante. Itaque negat opus esse ratione neque disputatione quam ob rem voluptas expetenda, fugiendus dolor sit: Sentiri haec putat, ut calere ignem, nivem esse albam, dulce mel, quorum nihil oportere exquisitis rationibus confirmare, tantum satis esse admonere. Interesse enim inter argumentum conclusionemque rationis et inter mediocrem animadversionem atque admonitionem, altera occulta quaedam et quasi involuta aperiri, altera prompta et aperta iudicari. Etenim quoniam detractis de homine sensibus reliqui nihil est, necesse est quid aut ad naturam aut contra sit a natura ipsa iudicari. Ea quid percipit aut quid iudicat, quo aut petat aut fugiat aliquid, praeter voluptatem et dolorem?
Anmerkungen:
Epicurus - griechischer Philosoph (* um 341 v. Chr.; + 271/270 v. Chr.)
s. auch:
M. Erler - W. Rother (Hrsg.), Philosophie der Lust. Studien zum Hedonismus (Basel/Berlin 2012).
M. Knoll, Antike griechische Philosophie (Berlin 2017) 327-339.
Zur Vertiefung:
62 Sed possunt haec quadam ratione dici non modo non repugnantibus verum etiam approbantibus nobis. Sic enim ab Epicuro sapiens semper beatus inducitur: Finitas habet cupiditates, neglegit mortem, de diis inmortalibus sine ullo metu vera sentit, non dubitat, si ita melius sit, migrare de vita. His rebus instructus semper est in voluptate. Neque enim tempus est ullum quo non plus voluptatum habeat quam dolorum. Nam et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur ut animadvertat quanta sint ea quamque iucunda, neque pendet ex futuris, sed expectat illa, fruitur praesentibus; ab iisque vitiis quae paulo ante collegi abest plurimum, et cum stultorum vitam cum sua comparat, magna adficitur voluptate. Dolores autem si qui incurrunt, numquam vim tantam habent ut non plus habeat sapiens quod gaudeat quam quod angatur.
Anmerkungen:
Epicurus - griechischer Philosoph (* um 341 v. Chr.; + 271/270 v. Chr.)
s. auch:
M. Knoll, Antike griechische Philosophie (Berlin 2017) 327-339.
Cic. fin. 2,6-9 für Kritik am Epikureismus
Cic. de amicitia v. Lael. V 18-19 zur Weisheit
Sen. epist. 71,27 zur Charakterisierung eines Weisen
Seneca Lucilio suo salutem.
1 Epistulas ad me perferendas tradidisti, ut scribis, amico tuo; deinde admones me ne omnia cum eo ad te pertinentia communicem, quia non soleas ne ipse quidem id facere: ita eadem epistula illum et dixisti amicum et negasti. Itaque si proprio illo verbo quasi publico usus es et sic illum amicum vocasti quomodo omnes candidatos ‚bonos viros‘ dicimus, quomodo obvios, si nomen non succurrit, ‚dominos‘ salutamus, hac abierit. 2 Sed si aliquem amicum existimas cui non tantundem credis quantum tibi, vehementer erras et non satis nosti vim verae amicitiae. Tu vero omnia cum amico delibera, sed de ipso prius: Post amicitiam credendum est, ante amicitiam iudicandum. Isti vero praepostero officia permiscent qui, contra praecepta Theophrasti, cum amaverunt iudicant, et non amant cum iudicaverunt. Diu cogita an tibi in amicitiam aliquis recipiendus sit. Cum placuerit fieri, toto illum pectore admitte; tam audaciter cum illo loquere quam tecum. 3 Tu quidem ita vive ut nihil tibi committas nisi quod committere etiam inimico tuo possis; sed quia interveniunt quaedam quae consuetudo fecit arcana, cum amico omnes curas, omnes cogitationes tuas misce. Fidelem si putaveris, facies; nam quidam fallere docuerunt dum timent falli, et illi ius peccandi suspicando fecerunt. Quid est quare ego ulla verba coram amico meo retraham? Quid est quare me coram illo non putem solum? 4 Quidam quae tantum amicis committenda sunt obviis narrant, et in quaslibet aures quidquid illos urit exonerant; quidam rursus etiam carissimorum conscientiam reformidant et, si possent, ne sibi quidem credituri interius premunt omne secretum. Neutrum faciendum est; utrumque enim vitium est, et omnibus credere et nulli, sed alterum honestius dixerim vitium, alterum tutius. 5 Sic utrosque reprehendas, et eos qui semper inquieti sunt, et eos qui semper quiescunt. Nam illa tumultu gaudens non est industria sed exagitatae mentis concursatio, et haec non est quies quae motum omnem molestiam iudicat, sed dissolutio et languor. 6 Itaque hoc quod apud Pomponium legi animo mandabitur: ‚Quidam adeo in latebras refugerunt ut putent in turbido esse quidquid in luce est.‘ Inter se ista miscenda sunt: Et quiescenti agendum et agenti quiescendum est. Cum rerum natura delibera: Illa dicet tibi et diem fecisse se et noctem.
Vale.
Anmerkungen:
Theophrastus - griechischer Philosoph (* um 371 v. Chr.; + um 287 v. Chr.)
Pomponius - es ist nicht eindeutig, wer an dieser Stelle mit Pomponius gemeint sein könnte
s. auch:
Cic. de amicitia v. Lael. V 16-17, V 19 - VI 21 zur Freundschaft
Seneca Lucilio suo salutem.
1 Ita fac, mi Lucili: Vindica te tibi, et tempus quod adhuc aut auferebatur aut subripiebatur aut excidebat collige et serva. Persuade tibi hoc sic esse ut scribo: Quaedam tempora eripiuntur nobis, quaedam subducuntur, quaedam effluunt. Turpissima tamen est iactura quae per neglegentiam fit. Et si volueris adtendere, magna pars vitae elabitur male agentibus, maxima nihil agentibus, tota vita aliud agentibus. 2 Quem mihi dabis qui aliquod pretium tempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat se cotidie mori? In hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus: Magna pars eius iam praeterit; quidquid aetatis retro est mors tenet. Fac ergo, mi Lucili, quod facere te scribis, omnes horas conplectere; sic fiet ut minus ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris. Dum differtur vita transcurrit.
s. auch:
Sen. epist. 122,1; 122,3.
C. Edwards, Ethics V. Death and Time, in: A. Heil - G. Damschen (Hrsg.), Brill's Companion to Seneca. Philosopher and Dramatist (Leiden 2015) 323-341.
Zur Vertiefung:
3 Inbecillus est primo omnis adfectus; deinde ipse se concitat et vires dum procedit parat: excluditur facilius quam expellitur. Quis negat omnis adfectus a quodam quasi naturali fluere principio? Curam nobis nostri natura mandavit, sed huic ubi nimium indulseris, vitium est. Voluptatem natura necessariis rebus admiscuit, non ut illam peteremus, sed ut ea sine quibus non possumus vivere gratiora nobis illius faceret accessio: suo veniat iure, luxuria est. Ergo intrantibus resistamus, quia facilius, ut dixi, non recipiuntur quam exeunt. 4 ‚Aliquatenus‘ inquis ‚dolere, aliquatenus timere permitte.‘ Sed illud ‚aliquatenus‘ longe producitur nec ubi vis accipit finem. Sapienti non sollicite custodire se tutum est, et lacrimas suas et voluptates ubi volet, sistet: nobis, quia non est regredi facile, optimum est omnino non progredi. 5 Eleganter mihi videtur Panaetius respondisse adulescentulo cuidam quaerenti an sapiens amaturus esset. ‚De sapiente‘ inquit ‚videbimus: mihi et tibi, qui adhuc a sapiente longe absumus, non est committendum ut incidamus in rem commotam, inpotentem, alteri emancupatam, vilem sibi. Sive enim nos respicit, humanitate eius inritamur, sive contempsit, superbia accendimur. Aeque facilitas amoris quam difficultas nocet: facilitate capimur, cum difficultate certamus. Itaque conscii nobis inbecillitatis nostrae quiescamus; nec vino infirmum animum committamus nec formae nec adulationi nec ullis rebus blande trahentibus.‘
Anmerkungen:
adfectus - das Gefühl (ähnl. dem griech. πάθος)
Panaitios - griechischer Philosoph (*180 v. Chr; +um 110 v. Chr.)
s. auch:
M. R. Graver, Ethics II: Action and Emotion, in: A. Heil - G. Damschen (Hrsg.), Brill's Companion to Seneca. Philosopher and Dramatist (Leiden 2015) 257-275.
1 Cum defensionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando liberatus, rettuli me, Brute, te hortante maxime, ad ea studia, quae retenta animo, remissa temporibus, longo intervallo intermissa revocavi, et cum omnium artium, quae ad rectam vivendi viam pertinerent, ratio et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dicitur, contineretur, hoc mihi Latinis litteris inlustrandum putavi, non quia philosophia Graecis et litteris et doctoribus percipi non posset, sed meum semper iudicium fuit omnia nostros aut invenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab illis fecisse meliora, quae quidem digna statuissent, in quibus elaborarent.
Anmerkungen:
defensio - Verteidigung bzw. Verteidigungsrede vor Gericht
Marcus Iunius Brutus Caepio - römischer Staatsmann und einer der Mörder Caesars (* 85 v. Chr.; + 42 v. Chr.)
s. auch:
M. Fuhrmann, Geschichte der römischen Literatur (Stuttgart 2011) 55-58 zum Verhältnis zwischen Römern und Griechen in der späten Republik
9 Supervacuum forsitan putas id discere quod semel utendum est. Hoc est ipsum quare meditari debeamus: semper discendum est quod an sciamus experiri non possumus. 10 „Meditare mortem“: qui hoc dicit meditari libertatem iubet. Qui mori didicit servire dedidicit; supra omnem potentiam est, certe extra omnem. Quid ad illum carcer et custodia et claustra? Liberum ostium habet. Una est catena quae nos alligatos tenet, amor vitae, qui ut non est abiciendus, ita minuendus est, ut si quando res exiget, nihil nos detineat nec inpediat quo minus parati simus quod quandoque faciendum est statim facere. Vale.
s. auch:
C. Edwards, Ethics V. Death and Time, in: A. Heil - G. Damschen (Hrsg.), Brill's Companion to Seneca. Philosopher and Dramatist (Leiden 2015) 323-341.
zur Vertiefung:
Ad serenum
De otio
1 *** nobis magno consensu vitia commendant. Licet nihil aliud quod sit salutare temptemus, proderit tamen per se ipsum secedere: meliores erimus singuli. Quid quod secedere ad optimos viros et aliquod exemplum eligere ad quod vitam derigamus licet? Quod ⟨nisi⟩ in otio non fit: tunc potest obtineri quod semel placuit, ubi nemo intervenit qui iudicium adhuc inbecillum populo adiutore detorqueat; tunc potest vita aequali et uno tenore procedere, quam propositis diversissimis scindimus. Nam inter cetera mala illud pessimum est, quod vitia ipsa mutamus. Sic ne hoc quidem nobis contingit, permanere in malo iam familiari. Aliud ex alio placet vexatque nos hoc quoque, quod iudicia nostra non tantum prava sed etiam levia sunt: fluctuamur aliudque ex alio comprehendimus, petita relinquimus, relicta repetimus, alternae inter cupiditatem nostram et paenitentiam vices sunt. Pendemus enim toti ex alienis iudiciis et id optimum nobis videtur quod petitores laudatoresque multos habet, non id quod laudandum petendumque est, nec viam bonam ac malam per se aestimamus sed turba vestigiorum, in quibus nulla sunt redeuntium.
Dices mihi: „Quid agis, Seneca? Deseris partes? Certe Stoici vestri dicunt: ‚Usque ad ultimum vitae finem in actu erimus, non desinemus communi bono operam dare, adiuvare singulos, opem ferre etiam inimicis senili manu. Nos sumus qui nullis annis vacationem damus et, quod ait ille vir disertissimus,
canitiem galea premius;
nos sumus apud quos usque eo nihil ante mortem otiosum est ut, si res patitur, non sit ipsa mors otiosa.‘ Quid nobis Epicuri praecepta in ipsis Zenonis principiis loqueris? Quin tu bene gnaviter, si partium piget, transfugis potius quam prodis?“ Hoc tibi in praesentia respondebo: „Numquid vis amplius quam ut me similem ducibus meis praestem? Quid ergo est? Non quo miserint me illi, sed, quo duxerint ibo.“
2 Nunc probabo tibi non desciscere me a praeceptis Stoicorum; nam ne ipsi quidem a suis desciverunt, et tamen excusatissimus essem, etiam si non praecepta illorum sequerer sed exempla. Hoc quod dico in duas dividam partes: primum, ut possit aliquis vel a prima aetate contemplationi veritatis totum se tradere, rationem vivendi quaerere atque exercere secreto; deinde, ut possit hoc aliquis emeritis stipendiis, profligatae aetatis, iure optimo facere et †ad alios actus animos† referre, virginum Vestalium more, quae annis inter officia divisis discunt facere sacra et cum didicerunt, docent.
3 Hoc Stoicis quoque placere ostendam, non quia mihi legem dixerim nihil contra dictum Zenonis Chrysippive committere, sed quia res ipsa patitur me ire in illorum sententiam, quoniam si quis semper unius sequitur, non in curia, sed in factione est. Utinam quidem iam tenerentur omnia et in aperto et confesso veritas esset nihilque ex decretis mutaremus! Nunc veritatem cum eis ipsis qui docent quaerimus.
Duae maxime et in hac re dissident sectae, Epicureorum et Stoicorum, sed utraque ad otium diversa via mittit. Epicurus ait: „Non accedet ad rem publicam sapiens, nisi si quid intervenerit.“; Zenon ait: „Accedet ad rem publicam, nisi si quid inpedierit.“ Alter otium ex proposito petit, alter ex causa; causa autem illa late patet. Si res publica corruptior est quam ⟨ut ⟩ adiuvari possit, si occupata est malis, non nitetur sapiens in supervacuum nec se nihil profuturus inpendet; si parum habebit auctoritatis aut virium nec illum erit admissura res publica, si valetudo illum inpediet, quomodo navem quassam non deduceret in mare, quomodo nomen in militiam non daret debilis, sic ad iter quod inhabile sciet non accedet. Potest ergo et ille cui omnia adhuc in integro sunt, antequam ullas experiatur tempestates, in tuto subsistere et protinus commendare se bonis artibus et inlibatum otium exigere, virtutium cultor, quae exerceri etiam quietissimis possunt. Hoc nempe ab homine exigitur, ut prosit hominibus, si fieri potest, multis, si minus, paucis, si minus, proximis, si minus, sibi. Nam cum se utilem ceteris efficit, commune agit negotium. Quomodo qui se deteriorem facit non sibi tantummodo nocet sed etiam omnibus eis quibus melior factus prodesse potuisset, sic quisquis bene de se meretur hoc ipso aliis prodest quod illis profuturum parat.
Anmerkungen:
Stoici - Stoiker, benannt nach der stoa poikile (der bemalten Säulenhalle) in Athen
Epicurus - griechischer Philosoph (* um 341 v. Chr.; + 271/270 v. Chr.)
Zenon - griechischer Philosoph und Gründer der Stoa (* um 333 v. Chr.; + 262 v. Chr.)
Vestalis - Vestalinnen, römische Pristerinnen der Göttin Vesta
Chrysippos - griechischer Philosoph und Leiter der Stoa (* 281/277 v. Chr.; + 208/204 v. Chr.)
s. auch:
M. Knoll, Antike griechische Philosophie (Berlin 2017) 317-342.
Projektleiter*innen:
Prof. Dr. Nicola Hömke, Lehrstuhlinhaberin Latinistik
Dr. Anja Behrendt, Fachdidaktik Alte Sprachen
Dr. Martin Wagner, wissenschaftlicher Mitarbeiter
Studentische Mitarbeiter*innen:
Jule Andreeßen
Lars Liemer